Διαμάντια μέσα σε καυτά κάρβουνα

του Βαγγέ΄λή΄΄Χάτζηβασιλείου

πηγή: www.tovima.gr

Στα καινούργια διηγήματά του ο Δημήτρης Νόλλας καταφεύγει συχνά στο στοιχείο του φανταστικού, το οποίο παρεμβάλλεται απροειδοποίητα στη δράση

 

Οι παράδοξες ανθρώπινες φιγούρες που προσαρμόζονται μετά βίας στον περίγυρό τους και δυσκολεύονται να ορίσουν τη σχέση τους τόσο με τους άλλους όσο και με τον εαυτό τους κάνουν από την πρώτη στιγμή αισθητή την παρουσία τους στην πεζογραφία του Δημήτρη Νόλλα.

Δέσμιοι της άσκοπης περιπλάνησης και του τυχαίου, όπως και παραδομένοι στην ασάφεια ή και στη ματαιότητα της ύπαρξής τους, οι ήρωες του Νόλλα αποχωρούν πολύ νωρίς από τη δημόσια σφαίρα. Και αν η αυτοεγκατάλειψη και η απροσδιοριστία αποτελούν τη μία όψη της συγκεχυμένης τους ατομικότητας, η άλλη όψη αποκαλύπτει το πλέγμα φόβου, προδοσίας και ενοχής που σχηματίζεται από την επαφή τους με τον πολιτικό ακτιβισμό και την τρομοκρατία.

Οταν όμως ο Νόλλας αφήνει την τρομοκρατία για να περάσει στον κόσμο της ξενοφοβίας και της ξενηλασίας, ο αποσυντονισμός ή το κομμάτιασμα των ηρώων οδηγεί σε έναν νέο εξανδραποδισμό ικανό να φθάσει ως την ολική καταστροφή και τον θάνατο. Και ένα τέτοιο δράμα δεν μπορεί βεβαίως παρά να ανακαλεί τη συρρίκνωση μιας άλλης συλλογικότητας: οι δεσμοί αλληλεγγύης ετοιμάζονται να εξαφανιστούν με γοργούς ρυθμούς από τις περισσότερες κοινωνίες υποδοχής μεταναστών.

Οποια εκδοχή της πεζογραφικής παραγωγής του Νόλλα και αν παρακολουθήσουμε, η πραγματικότητα δεν αλλάζει: ο συγγραφέας αναδεικνύει και εικονογραφεί έναν ατομισμό ο οποίος παρατηρεί και βιώνει τον κόσμο με εξανεμισμένες όλες τις ζωτικές του δυνάμεις.

Ισορροπία του τρόμου

Διαβάζω την καινούργια συλλογή διηγημάτων του Νόλλα, υπό τον τίτλο Στον τόπο, και μένω με την εντύπωση ότι κάτι έχει αλλάξει, έστω και ανεπαισθήτως, στη γραμμή του. Τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα βαδίζουν και πάλι επί ξυρού ακμής, αναζητώντας επί ματαίω ένα νόημα για τον ασπόνδυλο βίο τους, αλλά δεν καταλήγουν στον γκρεμό. Ενας φτωχός μουσικός που έχει ξεπέσει αβοήθητος στην Ελλάδα και ένας έλληνας άστεγος αποφασίζουν εκόντες άκοντες να θέσουν υπό την προστασία τους ένα παιδί προκειμένου να το γλιτώσουν από την παγερή αδιαφορία της μάνας του («Μωρό στην αιώρα»). Ενας μοναχικός επιβάτης ανακαλύπτει κατά τη διάρκεια μιας στάσης του τρένου τον παρήγορο λόγο της συντροφικότητας («Τα λόγια του αέρα»).

Ενας στυφός αρσενικός που έχει αρπάξει τα κοσμήματα της αδελφής του για να εκδικηθεί την άρνησή της να πουλήσουν την πατρική περιουσία έρχεται στα συγκαλά του χάρη στη γυναίκα η οποία είναι κοντά του («Ενα κουλούρι για δύο»). Δύο πετροβολημένοι από τους πάντες εραστές κατορθώνουν να διασωθούν σε έναν χώρο μοναδικής οικειότητας («"Νεκρή φύση" των υδάτων»). Ενας γυρολόγος που παρασύρθηκε στο απατηλό κυνήγι του πλούτου κατορθώνει να αγαπήσει από τα βάθη της καρδιάς του ένα αγγελικό κοριτσάκι («Η τιμή των ονείρων»). Μια γριά βυθισμένη στη μοναξιά της καίγεται μονίμως στα χαρτιά που παίζει με τον υδραυλικό της για να συνεχίσει να ακούει τις ιστορίες του («Τα καμένα χαρτιά»).

Κανένα ξέχειλο συναίσθημα, ούτε ένας μελοδραματικός τόνος. Ο Νόλλας ψάχνει να βρει διαμάντια μέσα σε καυτά κάρβουνα. Οι ήρωές του δεν θα κάνουν ποτέ το μεγάλο άλμα και δεν θα διαρρήξουν σε καμία περίπτωση τον περιορισμένο κύκλο της ζωής τους. Θα καταφέρουν όμως να αποφύγουν τη βίαιη αποκοπή από το περιβάλλον τους, απλώνοντας ακόμη και σπασμωδικά το χέρι τους στον άλλο.

Με αυτόν τον ιδιότυπο ελιγμό θα μπορέσουν, για πρώτη ίσως φορά σε βιβλίο του Νόλλα, να ορίσουν την τροχιά τους και να δώσουν ένα σχήμα στη ρευστότητά τους. Οσο για τα αντίβαρα, θα υπάρχουν πάντα: τοκογλύφοι πρόθυμοι να καταπατήσουν την παλιά τους φιλία («Αναπόδραστες συναντήσεις»), κυνικοί και λεφτάδες που θα υφαρπάξουν περιουσίες («Παράδεισος από χρυσάφι»), ανατολίτες που δεν θα ξεχάσουν στην Ευρώπη την αρχαϊκή τους μοίρα («Ματζικέρτ») και απονενοημένοι που δεν θα χαρούν την καλή τους τύχη («Στον τόπο»).

Ισορροπία του τρόμου; Πιθανόν. Από την άλλη όμως μεριά, βασανισμένη ανθρωπιά και πολύ, απροσποίητο τσαγανό σε ένα βιβλίο που ξεχωρίζει αμέσως με τη λιτότητα και την ευθυβολία του.

Φαντάσματα, καλικάντζαροι και σαύρες που ζωγραφίζουν
Οι χαρακτήρες του Δημήτρη Νόλλα εμφανίζονται στη σκηνή in media res: ξεκινημένοι από τα μισά και με τη βεβαιότητα πως είναι αδύνατον να καταλήξουν οπουδήποτε. Χωρίς να υπονομεύει ακριβώς τη λογική ακολουθία της αφήγησης, αλλά και χωρίς να απορρίπτει τη συνδρομή του άλογου και του σκοτεινού ή του ονείρου, ο Νόλλας υπερβαίνει τα αυτονόητα του ρεαλισμού με δύο κατά βάση τρόπους: απορρυθμίζοντας τον ψυχισμό των προσώπων του και διασπώντας αιφνιδιαστικά την ενότητα του αφηγηματικού του χρόνου.

Στα καινούργια διηγήματά του καταφεύγει συχνά στο στοιχείο του φανταστικού, το οποίο παρεμβάλλεται απροειδοποίητα στη δράση, για να της προσδώσει μια προς στιγμήν αμφίλογη διάσταση και να την τοποθετήσει σε μια κατάσταση αιώρησης μεταξύ πραγματικού και υπερβατικού: σε κάτι που ο Τσβετάν Τοντόροφ έχει ονομάσει θαυμαστό. Το θαυμαστό του Νόλλα επιτρέπει στους ήρωες να πιάνουν κουβέντες με τα προσφιλή τους φαντάσματα, αποδεσμεύει παράξενες σκιές ανακατεμένες με άγνωστης προέλευσης καπνούς, κινητοποιεί καλικαντζάρους που κατεβαίνουν πάνοπλοι σε απότομες πλαγιές ή βάζει σαύρες να σχεδιάζουν ακατάληπτες ζωγραφιές στο ταβάνι.

Οσο για την απορρύθμιση των χαρακτήρων, βρίσκονται όλοι σε ελαφρά απόκλιση από το σύμπαν, χωρίς εν τούτοις να μεταμορφώνονται σε σαλούς: ταξιδιώτες που περιβάλλονται από στοιχεία της ατμόσφαιρας τα οποία δεν είναι σε θέση να αποκωδικοποιήσουν, άντρες που έχουν ξωπεταχτεί αθέλητα (ή μήπως με τη βούλησή τους;) από την οικογένειά τους, γυναίκες που τιμούν τη σάρκα τους παρά τη χηρεία τους (κόντρα στην αντίδραση συγγενών και φίλων), βοσκοί που παλεύουν με αλλόκοτες οντότητες, φραγκολεβαντίνοι που δεν βάζουν στην άκρη τη βάρβαρη καταγωγή τους, ονειροπαρμένοι που πέφτουν από τον ουρανό στο γήινο χάος, απόκληροι που φυλάνε ένα κομμάτι ψωμί για τον διπλανό τους (κι ας σκοτώνονται ξανά και ξανά μεταξύ τους) ή άνθρωποι που ξέφυγαν από τα νύχια του Χάρου για να τον υποδεχθούν στο σπίτι τους από την πίσω πόρτα.