Γιάννης Πατίλης: Ο πολιτισμός στην Ελλάδα είναι υπό διωγμόν

Τη συνέντευξη πήρε
ο Θωμάς Τσαλαπάτης

πηγή: www.epohi.gr

 
 

Ο τίτλος της τελευταίας σας ποιητικής συλλογής, «Αποδρομή του αλκοόλ», μας παραπέμπει σε μια κατάσταση μετά από ένα δυνατό μεθύσι. Βλέπετε αντιστοιχίες στο πριν και το μετά της κρίσης; Είναι τελικά η «Αποδρομή του αλκοόλ» ένα βιβλίο για την Ελλάδα της κρίσης; 

Πρόκειται για την πρώτη ενότητα, από τις τρεις του βιβλίου, που δίνει και τον γενικό τίτλο στη συλλογή. Φυσικά μιλάει για την Ελλάδα της κρίσης, μόνο που την κρίση αυτή την ψηλαφεί ποιητικά στις απαρχές της δημιουργίας του νεοελληνικού κράτους και στην αδυναμία του μέχρι σήμερα να αφομοιώσει κριτικά και δημιουργικά τις αξίες του δυτικού κόσμου προς τον οποίο προσανατολίστηκε αποφασιστικά από τη γέννησή του. Η ελληνική περίπτωση συνιστά μια περιφερειακή, ιδιαιτέρως οξυμμένη, μορφή της κρίσης του νεωτερικού παραδείγματος, στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται η κρίση του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Η απότομη και απρόσμενη μετάβαση στη χώρα μας από την κατάσταση ευφορίας -μιας πολιτικά ελεγχόμενης ψευτοευημερίας- στη σημερινή κοινωνική εξαθλίωση ανακαλεί τους εφιάλτες που βιώνει κανείς ύστερα από ένα βαρύ απερίσκεπτο μεθύσι.

Στην Ελλάδα σήμερα συναντούμε ένα γενικότερο αντιδιανοουμενισμό ο οποίος εκφράζεται και θεσμικά. Τελικά ποια είναι η θέση του καλλιτέχνη απέναντι στην εξουσία;

Αντί για διανοουμένους θα προτιμούσα να μιλάμε για ανθρώπους που βιώνουν τις αξίες του πολιτισμού, του δικού τους και των άλλων. Θεσμικά ο πολιτισμός στην Ελλάδα είναι υπό διωγμόν. Ως παιδεία, ως καλλιέργεια, ως ανθρώπινο δυναμικό απαξιώνεται συστηματικά. Δείτε το πρόσφατο φορολογικό νομοσχέδιο για τους συγγραφείς, την κατάργηση αντί για την εξυγίανση του ΕΚΕΒΙ ή την προωθούμενη ουσιαστική κατάργηση των λεγόμενων «Τιμητικών καλλιτεχνικών συντάξεων». Το λεγόμενο «συγκριτικό πλεονέκτημα» της χώρας μας, ο πολιτισμός, είναι μια φανφαρόνικη αυτοκολακεία των πολιτικών, αλλά και πάμπολλων καλλιτεχνών. Υπάρχει ωστόσο συνέργεια και της κοινωνίας. Αν δεν ήμασταν ο λαός που διαβάζει ένας στους δέκα, δεν θα «νοιάζονταν» ο Βαλλιάνος χθες και ο Νιάρχος σήμερα για την Εθνική μας Βιβλιοθήκη, για ένα κερασάκι δηλαδή δίχως τούρτα! Ούτε τα μισά πολιτιστικά κέντρα της χώρας θα άκουγαν στο όνομα «Μελίνα Μερκούρη», λες και στο πρόσωπο αυτό εξαντλείται ο πολιτισμός των Δήμων και Κοινοτήτων. Και αν η αριστερά, ένα τμήμα της έστω, βάλλει εν ονόματι του δημοσίου συμφέροντος κατά των σχεδίων του Νιάρχου στο Φαληρικό, αριστεροί ήταν, ας μην ξεχνάμε, και οι συνδικαλιστές που αποδέχτηκαν αμαχητί, αν δεν το ζήτησαν κιόλας, οι 60.000 δραχμές το χρόνο που παίρναμε εμείς οι εκπαιδευτικοί για αγορά βιβλίων να μετατραπούν σε ένα πεντοχίλιαρο το μήνα επιπλέον στο μισθό μας!

Το ελάχιστο, τώρα, που μπορεί να φανταστεί κανείς για έναν καλλιτέχνη είναι να παραμένει στρατευμένος στην τέχνη του. Μια τέτοια στράτευση έχει φέρει στην ιστορία αρκετούς καλλιτέχνες αντιμέτωπους με την εξουσία. Όσο για την εξουσία την ίδια, ασχέτως πολιτικής αποχρώσεως, κατά κανόνα, και μάλλον δίχως εξαιρέσεις, ενδιαφέρεται για εκείνη την τέχνη που εξωραΐζει το προφίλ της. Αλλά και αρκετοί καλλιτέχνες, πάλι, διψώντας πάνω από όλα για αναγνώριση και επιβολή, είναι εν δυνάμει συνεργάτες σχεδόν οποιασδήποτε εξουσίας τους τα προσφέρει...

Στην «Αποδρομή του αλκοόλ» προκύπτει από κάποια ποιήματα μια προσπάθεια αποδόμησης της ρομαντικής εικόνας του ποιητή. Ο ποιητής βιώνει μια στενή καθημερινότητα, ζει στην ανία αλλά ταυτόχρονα υποφέρει, ματώνει και τελικά αναλώνεται για να φτιάξει ποίηση. Ποια είναι η θέση του ποιητή στη σημερινή κοινωνία;

Ας αρχίσουμε καλύτερα με την ποίηση. Η ποίηση, ιδιαίτερα στον τόπο μας, έχει γόητρο, μεγάλο γόητρο, αλλά δεν έχει αναγνώστες. Ο σύγχρονος Έλληνας μοιάζει πολύ με τον «Ηγεμόνα εκ Δυτικής Λιβύης» του Καβάφη· προσπαθεί να υποκαταστήσει την έλλειψη πραγματικής καλλιέργειας με τα εξωτερικά σύμβολά της. Την πραγματική παιδεία με τον πανεπιστημιακό τίτλο... Παρατηρώντας μαζικές συμπεριφορές σαράντα χρόνια τώρα, λέω συχνά: δεν αξίζουμε αυτόν τον τόπο! Μια σκέψη απαγορευμένη για οποιονδήποτε πολιτικάντη... Ο έλληνας ποιητής τώρα, αντλεί δύναμη από το γόητρο αυτό. Αλλά επειδή για την τέχνη του δεν υπάρχει κανένας θεσμός σπουδών που να εγγυάται την ακρίβεια και το κύρος της (όπως έχει λ.χ. ο εικαστικός, ο μουσικός, ο ηθοποιός) ο ποιητής είναι ένα εξαιρετικά ανασφαλές άτομο που την ανασφάλειά του αυτή θεραπεύει με μια διογκωμένη αυτοεικόνα και με οτιδήποτε έξωθεν μπορεί να του την επικυρώσει φαντασιωτικά, από μια απλή βιβλιοπαρουσίαση μέχρι... νόμπελ! Παρ' όλα αυτά, στα μεταπολεμικά χρόνια και μέχρι τις μέρες μας αυτός ο ποιητής έχει δώσει εξαιρετικά δείγματα της τέχνης του και είναι μεγάλο κρίμα που η νεοελληνική κοινωνία δεν μπορεί να συναντηθεί μαζί τους...

Στο βιβλίο συναντούμε έναν μεγάλο αριθμό γλωσσικών επιπέδων. Από την αρχαία γλώσσα και την καθαρεύουσα μέχρι και τα σημερινά greeklish. Μιλήστε μας για αυτό το μωσαϊκό. 

Το «μωσαϊκό» αυτό φίλος ποιητής χαρακτήρισε «ετερομικτική σύνθεση». Ζω το παρόν μ' ένα αίσθημα διαχρονίας που με συναρπάζει. Γράφω και δημοσιεύω στο πολυτονικό, αλλά δεν έχω γλωσσικά «ταμπού», όλα τα επίπεδα και όλες οι περίοδοι της γλώσσας μπορούν να υπηρετήσουν την ποίηση. Και αυτήν τη συμπαρουσία τού παρελθόντος στο παρόν την ζω εντονότερα στον καινούργιο αιώνα, στις μέρες μας... Ο νέος ποιητής συχνά δεν φαντάζεται τί σπουδαίο εργαλείο είναι στα χέρια του η ελληνική γλώσσα, πόσο διεθνής και παγκόσμια και μοντέρνα είναι στη διαχρονία της, όχι μόνο και τόσο ως ποικιλότητα εκφραστικής, όσο νοηματικής και ερμηνευτικής πολυδυναμίας... Αυτές τις ιδιότητές της προσπάθησα να αξιοποιήσω σε αρκετά ποιήματα της συλλογής, θέλοντας να αντιμετωπίσω επί ίσοις όροις, με όσες τυχόν αξίες διαθέτω, την εξίσου συναρπαστική πολυείδεια του καιρού μας.

Οι αναφορές στην αρχαία Ελλάδα είναι συχνές στη συλλογή σας. Αντίθετα με ό,τι συνηθίζεται, επιλέγετε μικρά περιστατικά της αρχαιότητας, της καθημερινής ζωής (όπως το παράδειγμα του παρθενοπίπη). Πολύ συχνά -και σε παλαιότερες συλλογές σας- μας δίνεται η αίσθηση πως η αρχαιότητα λειτουργεί σχεδόν ως παρωδία σε σχέση με το τώρα. Έχει γίνει το παρελθόν μια παρωδία του παρόντος μας;

Ένας τρόπος να δεις το παρελθόν είναι ως ασήκωτο βάρος για το παρόν. Έτσι το είδε ο Σεφέρης ακολουθώντας μια μελαγχολική παράδοση που θέλει να βλέπει τους πολιτισμούς ως κύκλους και δυσανάτρεπτη μοίρα. Ένας άλλος τρόπος είναι να δεις το παρελθόν ως δομική δυνατότητα του παρόντος! Ως πλουσιότητα του παρόντος που προετοιμάζει και διευρύνει μελλοντικές ανθοφορίες. Έτσι το είδαν εν πολλοίς οι υπερρεαλιστές, έτσι το είδε λ.χ. ο Ανδρέας Εμπειρίκος... Το παρελθόν, το μεγάλο παρελθόν, μας παρωδεί, όταν προσπαθούμε να το οικειοποιηθούμε δίχως να το αξίζουμε, μας κάνει απίστευτα γελοίους.

Όταν βλέπω το σπασμένο μάρμαρο, δεν νοσταλγώ τον ολόκληρο ναό, το ολόκληρο έργο, γι' αυτό έχω γράψει: «το σπασμένο είναι πιο ανθεκτικό». Αγαπώ το θρυμματισμένο κόσμο, το θραύσμα και το τραύμα, γιατί αυτό είναι η αλήθεια μου... Και αν στο πρόσωπο του ομηρικού παρθενοπίπη Πάρι «εγκωμίασα» τους ματάκηδες όλου του κόσμου, το έκανα γιατί δεν ήθελα να παρίδω το υψηλό τίμημα του πάθους τους: τον ισόβιο εγκλεισμό στη φυλακή του βλέμματός τους. Θα μπορούσες να δεις το συγκεκριμένο ποίημα και σαν αλληγορία για την ομορφιά της ίδιας της τέχνης: παρηγορεί, αλλά δεν σώζει την ψυχή μας. Αυτά μας δίδαξε ο μέγας αισθητής Καβάφης που τον γιορτάζουμε φέτος, αλλά δεν τον διαβάζουμε όσο πρέπει...

Στο νέο σας βιβλίο παρατηρούμε μια επιμονή σε αναφορές επικαιρικές. Στοιχεία της ποπ κουλτούρας, πρόσωπα όπως ο Μάκης Ψωμιάδης ή η Πόπη Τσαπανίδου. Θεωρείτε πως οι αναφορές αυτές παίζουν ρόλο στο χρόνο του ποιήματος ή το ποίημα διαρκεί ανεξάρτητα από όποια επί μέρους αναφορά;

Είναι αλήθεια ότι το επικαιρικό στοιχείο θέτει σε μεγαλύτερη δοκιμασία τη διάρκεια του ποιήματος σε σύγκριση με ποιήματα που μιλούν για τα αιώνια θέματα, τον έρωτα λ.χ. ή το θάνατο... Βέβαια σε ποιήματα πολιτικής στόχευσης ή κοινωνικής σάτιρας το επικαιρικό στοιχείο είναι σχεδόν αναπόσπαστο κομμάτι της αλήθειας του... Αυτό, ωστόσο, που αποφασίζει για τη διάρκειά τους είναι η καλλιτεχνική τους δύναμη να αναχθούν από το σύμπτωμα στο φαινόμενο, από το περιστασιακό στο παραμόνιμο, που στην περίπτωσή μας είναι ή έκπτωση του πολιτικού και κοινωνικού προσώπου του ανθρώπου. Τότε το ποίημα όχι μόνο μπορεί να διαρκέσει, αλλά και να αθανατίσει το επικαιρικό που δίχως το ποίημα θα είχε εξαφανιστεί από τη μνήμη, όπως το βλέπουμε σε κάποια ποιήματα του Καρυωτάκη, χάρη στα οποία θυμόμαστε ακόμη την Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, το τραγουδάκι εποχής «Valenzia» και την επίσημο αγχόνη του Παγκάλου!

Στη συλλογή είναι πολύ συχνές επίσης οι αναφορές στο διαδίκτυο, σε ιστοσελίδες, τρόπους γραφής, συνήθειες. Θεωρείτε πως η εικονική πραγματικότητα του διαδικτύου είναι ένας τόπος που ενδείκνυται ως ποιητικό μοτίβο ή υπάρχει στα ποιήματα απλά ως ένα σημείο προς ποιητική κριτική; Και τελικά ποια είναι η σχέση ποίησης και διαδικτύου;

Η «εικονική πραγματικότητα του διαδικτύου» είναι η νέα συνταρακτική πραγματικότητα της εποχής μας. Σκέψου μόνο πόσες ώρες κάθε μέρα περνούν όλοι σχεδόν οι νέοι της γενιάς σου συνδεδεμένοι με το δίκτυο μπροστά στον υπολογιστή! Αυτό δεν είναι «εικονική πραγματικότητα» αλλά ήδη ένα πραγματικό γεγονός, μια νέα πολιτισμική πραγματικότητα, με απροσδιόριστες ακόμη συνέπειες, καλές ή κακές... Και είναι δύσκολο να μην αφήσει τα ίχνη της σε μια ποίηση που θέλει να αναμετρηθεί με το παρόν. Πουθενά αλλού δεν εκφράζεται με τόση ενάργεια το «ετερομικτικό» και η πολιτισμική «πολυείδεια» της εποχής μας όσο στον απέραντο κόσμο του διαδικτύου, στοιχεία που ταιριάζουν με τη δική μου ποιητική αντίληψη για τον κόσμο και τα πράγματα, μια αντίληψη που ναι μεν στέργει τα φαινόμενα του κόσμου και εκφράζεται μέσω αυτών, αλλά δεν θέλει να κατέχεται από αυτά, καθώς -όπως είδες τόσο στο δεύτερο προοίμιο όσο και στην κλείδα και κατακλείδα του βιβλίου- δίνει το οντολογικό προβάδισμα στο ανέκφραστο ιερό...

Όσο για τη σχέση της ποίησης με το διαδίκτυο, η ίδια η μαρτυρία του διαδικτύου είναι περισσότερο από εύγλωττη... Πρόκειται για έναν χώρο πρωτόφαντης όσο και απέραντης εκφραστικής ελευθερίας που όπως είναι ευνόητο την πληρώνουν πρώτ' απ' όλα η ποιότητα και το αίσθημα ευθύνης του τι σημαίνει υπάρχω ως δημόσιο πρόσωπο και εκφράζομαι δημόσια. Από τις αρχές της δεκαετίας του '90, από τους πρώτους στο χώρο των γραμμάτων, εξέφρασα την εμπιστοσύνη μου στις νέες τεχνολογίες και έδειξα τον ενθουσιασμό μου για το διαδίκτυο. Τώρα συνειδητοποιώ καλύτερα την ανάγκη μιας νέας πολύ συγκεκριμένης σχολικής όσο και ελευθεριακής αγωγής που από τα πρώτα μαθητικά θρανία θα μυεί τα παιδιά στον κόσμο των νέων μέσων, πληροφορώντας τα με έγκυρο τρόπο γι' αυτά και, κυρίως, βοηθώντας τα στη δημιουργία κριτηρίων, συνδέοντας στενότερα την απαίτηση για εκφραστική ελευθερία με την προσωπική ευθύνη...

Στο βιβλίο υπάρχει ένα παράρτημα το οποίο ονομάζετε αντιδεοντολογικό. Η λειτουργία του είναι απλά επεξηγηματική ή προσθέτει στα ποιήματα χροιές και σημασίες παίζοντας έναν πιο δομικό ρόλο;

Το «Αντιδεοντολογικό παράρτημα» που κλείνει το βιβλίο, κάτι ασυνήθιστο γραμματολογικά με τον τρόπο που έχει συλληφθεί και υλοποιηθεί, κάποιοι το είδαν ως ποιητική συνέχεια τού κυρίως μέρους ή ίσως ένα ακόμη ακροτελεύτιο ποίημα... Το «Παράρτημα» κάνει σχεδόν όλα όσα λες και κυρίως παραβιάζει ένα έθος ή μία νόρμα, για εκείνες τις συλλογές που τα συναντάμε, εισηγούμενο μια άλλη δυνατότητα ή ένα άλλο είδος ποιητικού αυτοσχολιασμού.