1.7.14

Ο ερωτικός Καβάφης είναι, ταυτόχρονα, ένας εξεγερμένος Καβάφης



συνέντευξη του Δημήτρη Παπανικολάου στον Θοδωρή Αντωνόπουλο

πηγή: http://www.lifo.gr

Πόσο γκέι ήταν ο Αλεξανδρινός ποιητής και πόση σημασία έχει η θαρραλέα εκδηλωμένη σεξουαλικότητά του, που τόσο ταμπού αποδείχθηκε για την επίσημη κουλτούρα μας και για πολλούς εγχώριους μελετητές, στην αποτίμηση του έργου του; Είναι τελικά πιο συνειδητοποιημένος, πιο επαναστάτης, πιο μοντέρνος από όσο εκτιμούσαμε; «Αναμφίβολα!», εκτιμά ο συμπατριώτης αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο εξαίρετο πόνημά του «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι» - ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας (Πατάκης)

Γιατί ο ομοφυλόφιλος, gay, "queer" Καβάφης; 

Γιατί καταρχήν ο ίδιος ο ποιητής δεν σχετιζόταν με την εικόνα του μονήρους, εγκλωβισμένου, ενοχικού Καβάφη που μας κληροδοτήθηκε. Βέβαια, η συζήτηση για την ομοφυλοφιλία στον Καβάφη έχει υποτίθεται ήδη διεξαχθεί, έλα όμως που, τουλάχιστον στην Ελλάδα, δεν είχε την ευθύτητα, την αναλυτική ευκρίνεια και την ειλικρίνεια που άρμοζε. Κι όμως ο ίδιος ο ποιητής όχι μόνο επεδίωξε αυτή την κουβέντα αλλά την ξεκίνησε κιόλας ο ίδιος, την προετοίμασε, έθεσε τους όρους διεξαγωγής της. Διαβάζοντας κανείς τα δημοσιευμένα καθώς και τα αδημοσίευτα γραπτά του, το καταλαβαίνει.  

Ήταν άραγε «σταδιακή» η απελευθέρωση του ποιητή, όπως ισχυρίζονται κάποιοι μελετητές; 

Τι σημαίνει «σταδιακή απελευθέρωση»; Φτάνει ποτέ κανείς στο σημείο να είναι πλήρως απελευθερωμένος; Δεν μπαίνω σ' αυτή τη λογική, κυρίως γιατί απεχθάνομαι τις βιογραφίστικες, τις παθολογικίστικες ερμηνείες και τα λοιπά κόμπλεξ που πιθανόν κρύβουν πίσω τους τέτοιες αναγνώσεις (υπονοώντας, για παράδειγμα, ότι ο Καβάφης δήθεν περίμενε να πεθάνει η μητέρα του για να απενοχοποιηθεί ή ότι αυτό συνέβη σε μια μεγάλη πλέον ηλικία, όταν πια «όλα ήταν στο παρελθόν»). Τη ζωή του Καβάφη εγώ τη βλέπω σαν μια διαρκή προσπάθεια κατάκτησης της παρρησίας να μιλά κανείς για τις ερωτικές του επιλογές. Θες να το πεις «σταδιακή» απελευθέρωση αυτό, μπορείς. Προσωπικά, θεωρώ ότι ως αναγνώστες του Καβάφη καλούμαστε να παρακολουθήσουμε ένα ποιητικό σχέδιο που αγγίζει ταυτόχρονα τη ζωή και το καλλιτεχνικό έργο. Βλέπουμε μια συνεχή διαδικασία διεκδίκησης ενός λόγου, μια προσπάθεια να κατακτήσει κανείς το δικαίωμά του στην ισότιμη κοινωνική συμμετοχή αλλά και στη δημόσια διατύπωση της διαφοράς. Ας μην ξεχνάμε ότι την ομοφυλόφιλη συνειδητότητα που βλέπουμε να χαρακτηρίζει τους ήρωες ή/και την ποιητική φωνή σε πολλά ποιήματά του, ο Καβάφης την κατέκτησε• ούτε δεδομένη ούτε επιτρεπτή ήταν πιο πριν.   

Ώστε ο Καβάφης τελικά, και με τις πυκνές αναφορές στην αρχαιότητα δεν επεδίωξε να κρυφτεί πίσω από ένα εξιδανικευμένο παρελθόν, αντίθετα εκτέθηκε με σθένος. 

Ακριβώς. Η αναφορά στην αρχαία Ελλάδα ως χώρο μιας πιο ρευστής σεξουαλικότητας ήταν διαδεδομένη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίως στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών κινημάτων του αισθητισμού και της décadence. Ο Καβάφης όμως παίρνει αυτή τη μόδα της ερωτικής αναφοράς στο παρελθόν και την μεταμορφώνει σε κάτι εντελώς πρωτότυπο, συνδέοντάς τη διαρκώς με τη δική του αναζήτηση και αυτογνωσία. Δεν τον ενδιαφέρει να πει μια ρετρό «ροζ» ιστορία, αλλά ιστορίες ταυτότητας, επιθυμίας, γνώσης και εξουσίας. Δίνει επίσης πάντα την αίσθηση της ιστορικής αναζήτησης και της γενεαλογίας, προσπαθεί δηλαδή να υποψιάσει τον αναγνώστη και για τη στρατηγική της αναφοράς στο αρχαίο παρελθόν, για το πώς αυτή κατασκευάζεται, και για τη συνάφειά της με το παρόν. Κατά τη γνώμη μου, είναι ο πρώτος ποιητής του 20ού αιώνα που αναφέρεται έτσι, με τέτοια αυτοσυνειδησία και στρατηγική, στο παρελθόν.   

Εκφράζει οπότε καθαρά μια σεξουαλική ταυτότητα; 

Μιλά για μια αίσθηση ταυτότητας που πηγάζει από την ερωτική επιλογή και συμπλέκεται με τους λόγους της σεξολογίας που εκείνη την εποχή κυκλοφορούν ευρύτατα. Ο ομοφυλόφιλος παίρνει στην εποχή του Καβάφη πρόσωπο, ιστορία, και λόγο. Ωριμάζει σταδιακά έτσι μια ταυτότητα, η οποία διαμορφώνεται σε πείσμα της καταπίεσης και της καταδίκης (ας θυμηθούμε και τον Όσκαρ Ουάιλντ). Υπήρχαν βεβαίως τρόποι ακόμα και στην εποχή του Καβάφη να μπορέσει να ζήσει κανείς τη ζωή του ως ομοφυλόφιλος, ή τουλάχιστον να έχει ομοφυλόφιλες σχέσεις. Εκείνο που απουσίαζε ευρύτερα, ήταν ο δημόσιος λόγος για μια τέτοια επιλογή ζωής – αυτό ακριβώς αρχίζει να αλλάζει στην εποχή του Καβάφη, κι αυτό ακριβώς προτείνει ο ίδιος ως ένα καινούριο μοντέλο κοινωνικής και ποιητικής παρουσίας.


«Σαν κ' εμένα καμωμένοι». Γιατί επιμένεις σε αυτόν τον στίχο; 

Γιατί καταρχάς επιμένει ο ίδιος ο ποιητής. Επανέρχεται σε αυτόν τρεις φορές, τόσο σε σημειώσεις όσο και στο γνωστό ποίημά του «Κρυμμένα». Φέρνει έτσι στο προσκήνιο μια δυνητική, φαντασιακή κοινότητα ανθρώπων, αναλογίζεται τη συλλογικότητα που μπορεί να αναδειχθεί μέσα από μία κοινή ερωτική ταυτότητα, αλλά, ουσιαστικά, κι από το μοίρασμα κάθε ταυτότητας. Επιθυμούσε να δώσει «φως και συγκίνησιν εις όσους είναι σαν κ' εμένα καμωμένοι», καθώς γράφει χαρακτηριστικά, υποψιαζόμενος ήδη ότι μια συγκεκριμένη συλλογικότητα ανθρώπων πρόκειται να εντρυφήσει σε αυτόν, για να βρουν ακριβώς αυτή τη συγκίνηση. Δεν περιορίζει φυσικά αυτό το εύρος του έργου και των αναφορών του, δείχνει όμως μια βασική τους παράμετρο. Διότι είναι ξεκάθαρο ότι ο Καβάφης όχι μόνο αναζητούσε τρόπους καταγραφής της εμπειρίας της ομοφυλόφιλης επιθυμίας και της ταυτότητας που συνδέεται με αυτήν, αλλά επεδίωκε κιόλας να διαβαστεί κι από μια κοινότητα «όμοια καμωμένων». Κατακρίνει δε απερίφραστα σε σημείωμά του τους «άθλιους νόμους» της κοινωνίας – «μήτε της υγιεινής, μήτε της κρίσεως απόρροια» - οι οποίοι «μίκραιναν το έργο μου, εδέσμευσαν την έκφρασί μου» (1905).   

«Θυμήσου, σώμα...», γράφει ο ποιητής. Αλλά μπορεί ένα σώμα να γράψει ιστορία αξιομνημόνευτη; 

Σαφώς. Την ιστορία τη γράφουμε έτσι κι αλλιώς και με τα σώματά μας. Και δεν το εννοεί αυτό ο ποιητής μόνο ως προς την ποιότητα του συναισθήματος και του αγγίγματος που αποτυπώνεται στην μνήμη των κυττάρων, αλλά και ως παρακίνηση προς το σώμα να κινηθεί, να αντιδράσει, συμμετέχοντας με τον δικό του τρόπο στην ιστορική εξέλιξη και καταγραφή. Κι αυτό προϋποθέτει να αναλογιστεί από τι είναι καμωμένο, με τι εξουσίες, επιθυμίες, εκπαιδεύσεις, αντιστάσεις έχει αναμετρηθεί, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα την ηθική ευθύνη για τις επιθυμίες εκείνες που το κάνουν να ξεχωρίζει και ταυτόχρονα να συνδέεται με άλλα σώματα.   

Είναι λοιπόν και ακτιβιστής ο Καβάφης; 

Κάποιοι θεωρούν ότι ο ακτιβισμός είναι μια πράξη που βγαίνει από τα όρια του διαλόγου και υπερβάλλει προς μια κατεύθυνση προκειμένου να αναδείξει ένα κοινωνικό πρόβλημα. Υπό αυτή την έννοια ο Καβάφης ακτιβιστής δεν είναι, όσο κι αν μπορεί να εμπνεύσει ακτιβιστικές δράσεις. Αυτό που κάνει είναι να αφηγείται την ιστορία του πώς κανείς μπορεί να γίνει το ηθικό υποκείμενο των ερωτικών και σεξουαλικών του επιλογών. Κι αυτή η ιστορία είναι, όπως και να το κάνουμε, μια ιστορία προσωπικής πολιτικής αλλά και πολιτικής της κοινότητας.   

Τι ρόλο έπαιξε ο Αλεξανδρινός στη δική σου ζωή; 

Ήταν εκεί όταν πραγματικά τον χρειάστηκες; Νομίζω ότι όποιος διαβάσει το βιβλίο αυτό το κατανοεί. Ο Καβάφης είναι ένας ποιητής που, για πολλούς λόγους, σου δείχνει πόσο υποστηρικτικά μπορεί να λειτουργεί η λογοτεχνία: όχι μόνο ως αισθητική απόλαυση αλλά και ως πληροφορία, όχι μόνο ως νοητική αναζήτηση αλλά και ως παραμυθία. Το ότι κάποιοι άνθρωποι, ακριβώς κινούμενοι από την σεξουαλική τους ταυτότητα, αναζητούν στον Καβάφη αυτή την πολλαπλή στήριξη δεν σημαίνει, βεβαίως, ότι μόνο αυτοί μπορούν να τη βρουν στο έργο του – σημαίνει όμως ότι πρέπει να σεβαστούμε και να παρακολουθήσουμε αυτή τη διαδικασία ταύτισης που άλλωστε ξεκινάει από το ίδιο το έργο και δεν μειώνει, απεναντίας ενισχύει την πρωτοποριακότητα και τη ριζοσπαστικότητά του.

ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ 
Πιτσιρικάς εξέδιδε χειρόγραφα την αθλητική εφημερίδα της γειτονιάς του. Μαθήτευσε στο Εργαστήρι Δημοσιογραφίας και το αθηναϊκό underground press. Ως επαγγελματίας γραφιάς συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τις εκδόσεις Τερζόπουλος, τον ΔΟΛ, την Ελευθεροτυπία, το free press Metropolis, τα περιοδικά 01, 10% και Υποβρύχιο. Aρθρογραφεί τακτικά στην έντυπη και την ηλεκτρονική Lifo. Έχει επίσης ασχοληθεί με επιμέλειες κειμένων και εκδόσεων.

Δεν υπάρχουν σχόλια: