Ο κόσμος των γραμμάτων αποχαιρετά μια σύμμαχό του (και πάλι για τη Νόρα Αναγνωστάκη)

της Πόλυς Κρημνιώτη

πηγή: http://www.avgi.gr

Ο οξυδερκής, στιβαρός δοκιμιακός λόγος της την κατέταξε ανάμεσα στις σημαντικές παρουσίες των ελληνικών γραμμάτων, η ζωή την έφερε στο πλάι ενός από τους κορυφαίους ποιητές μας. Ωστόσο η Νόρα Αναγνωστάκη, αγαπημένη σύντροφος του Μανόλη, δεν περπάτησε τον βίο της στη σκιά του ποιητή. Ο θάνατός της, την Τρίτη το πρωί, από ασθένεια του αίματος, στα 83 της χρόνια, μετά από μακρά νοσηλεία στην κλινική Γρηγοριάδη, έρχεται να υπομνήσει ένα ακόμα σημαντικό έλλειμμα της εποχής μας, αυτό της σοβαρότητας με την οποία αντιμετωπίζουμε τον δοκιμιακό και κριτικό λόγο γύρω από τη λογοτεχνία και εν γένει την τέχνη.  Η ίδια είχε την ικανότητα να διακρίνει το νέο που κόμιζε η εποχή της και να το αναδεικνύει με σοβαρότητα και έξω από αισθητικές ή ιδεολογικές σκοπιμότητες.

Με σεβασμό την αποχαιρετούμε σήμερα στις 2.30 το μεσημέρι στο νεκροταφείο του Κόκκινου Μύλου.

Η Νόρα Αναγνωστάκη έζησε μέσα στην πλέον ταραγμένη εποχή της νεώτερης ιστορίας μας, στη δίνη της πόλωσης και των μεταπολεμικών, κυρίως, αντιπαραθέσεων. Δεν υπέταξε τη δοκιμιογραφία στην ιστορική στιγμή, αλλά στάθηκε στην τεκμηριωμένη, εμπεριστατωμένη θέασή της. Έζησε όμως και μέσα στην αγάπη. Του Μανόλη Αναγνωστάκη και του μοναχογιού τους Ανέστη. Έδωσε αγάπη στους φίλους τους, φίλους της καρδιάς, συνοδοιπόρους στις αγωνίες της εποχής τους, των πολιτικών αλλά και αισθητικών προταγμάτων που κάθε φορά έθεταν οι ημέρες τους. Το βιβλιοπωλείο στη Θεσσαλονίκη, η εμβληματική "Κριτική" του Μανόλη, η παρέα της Θεσσαλονίκης, η μετακόμιση στην Αθήνα, το ανοιχτό σπίτι της Νόρας και του Μανόλη, η εκλεκτή μαγειρική της, η ευγενής παρουσία της, η κοινή πορεία τους, η ποίησή του, το κοφτερό μυαλό της, συνέθεσαν τον καμβά στον οποίο η Νόρα φιλοτέχνησε τη δική ξεχωριστή, αυτόφωτη ψηφίδα.

"Η τέχνη" έγραφε η Νόρα, "και να το θέλουμε, δεν μπορεί πια να είναι για μας μια σπουδή γυμνής ομορφιάς. Αυτό το σκέφτομαι επίμονα κάθε φορά που βλέπω μερικές κινέζικες ζωγραφιές. Θέλω να βγάλω έναν επικήδειο του ανέφελα ωραίου [...] Νομίζω πως δεν μας φτάνει πια η απόλαυση του ωραίου που διαστέλλει την ψυχή σε άχρονη έκσταση. [...] Δεν βρισκόμαστε σ' ένα fin de siècle. Έχουμε ήδη εισχωρήσει βαθειά μέσα σ' έναν ζέοντα και ανασχηματιζόμενο κόσμο. Κι αυτοί που μπορούν να μιλήσουν, για να είναι σύγχρονοι, πρέπει να μιλάνε τη γλώσσα του".

Σκέψεις που θα μπορούσαν να είχαν γραφεί σήμερα η Νόρα Αναγνωστάκη τις διατύπωνε ήδη από τη δεκαετία του '60 στις "Μαγικές Εκόνες. Επτά δοκίμια, 1960-1965" (εκδ. Τραμ, 1973). Κι αν οι παραπάνω μοιάζουν φράσεις - κλειδιά για την κατανόηση του νέου κόσμου που ανοίγεται μπροστά μας, δεν είναι παρά ένα μικρό μόνο δείγμα ενός οξυδερκούς μυαλού, ενός σημαντικού αναστήματος στη δοκιμιογραφία και τα ελληνικά γράμματα.

Η φινετσάτη γυναίκα με την αρχοντική όψη, παρ' ότι πολύτιμη σύντροφος και συνοδοιπόρος του Μανόλη Αναγνωστάκη, ουδόλως έζησε στη σκιά του ποιητή. Υπήρξε αυτόφωτη πνευματική παρουσία, οξυδερκής με μεγάλη κατάρτιση, πάντα ανοιχτή σε κάθε τι καινούργιο παρουσιαζόταν στην τέχνη της γραφής και τη θεωρία της λογοτεχνίας και μάλιστα σε μια εποχή που οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις σκίαζαν το πνευματικό και λογοτεχνικό πεδίο και δεν βοηθούσαν ιδιαίτερα την ανανέωση του κριτικού λόγου. Η δική της συνεισφορά σ' αυτή την ανανέωση του κριτικού λόγου της μεταπολεμικής περιόδου υπήρξε πολύ σημαντική.

Η Νόρα Αναγνωστάκη μεταφράζει, ταυτόχρονα με την έκδοσή του το 1960, εκτενή αποσπάσματα του έργου "Ο βαθμός μηδέν της γραφής" του Ρολάν Μπαρτ, φέρνοντας το όνομα του Γάλλου θεωρητικού στην Ελλάδα την περίοδο που μόλις έχει εμφανιστεί στη Γαλλία. Επιπλέον ανάδειξε τα προτάγματα του "Νέου Μυθιστορήματος", ενώ εξίσου σημαντική υπήρξε η συμβολή της στην ανάδειξη Ελλήνων δημιουργών. Με πρωτότυπη και διεισδυτική ματιά ανέγνωσε το έργο σημαντικών ποιητών όπως ο Μίλτος Σαχτούρης, η Ελένη Βακαλό, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Δ.Π. Παπαδίτσας, ο Κλείτος Κύρου κ.ά.

Η Νόρα Αναγνωστάκη, με καταγωγή από την Κρήτη και τη Μικρά Ασία, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1930. Παρ' ότι σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, δεν άσκησε ποτέ τη δικηγορία, αντιθέτως εργάστηκε ως βιβλιοπώλης στη Θεσσαλονίκη. Είχε τη δική της σημαντική συμβολή στο περιοδικό "Κριτική" του Μανόλη Αναγνωστάκη, του οποίου υπήρξε υπεύθυνη για την παρουσίαση κειμένων λογοτεχνίας και θεωρίας της λογοτεχνίας και στο οποίο πρωτοεμφανίστηκε με το δοκίμιο "Προοίμιο στην ποίηση της Ελένης Βακαλό". Συνεργάστηκε επίσης με τα περιοδικά "Ενδοχώρα", "Νέα Πορεία" και "Χρονικό" και συμμετείχε στα αντιδικτατορικά "Δεκαοχτώ Κείμενα" που εκδόθηκαν στη διάρκεια της χούντας, το 1970. Εκτός από τις "Μαγικές Εικόνες", εκδόθηκαν επίσης τα έργα της "Διαδρομή: δοκίμια κριτικής 1960-1995" (εκδ. Νεφέλη 1995) και "Κριτικές ασκήσεις" (εκδ. Στιγμή, 1988).

Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει στο "Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας" ο κριτικός της λογοτεχνίας Αλέξης Ζήρας, "η Νόρα Αναγνωστάκη στα λίγα τον αριθμό αλλά εμβληματικά δοκίμιά της συνδύασε την ελεύθερη πραγμάτευση και τον αδιάκοπο διάλογο με τη γλώσσα και το ύφος του έργου, έναν συνδυασμό που έχει αρκετά κοινά στοιχεία με τον τρόπο κριτικού διαλόγου του Γάλλου Ρολάν Μπαρτ. Η απουσία στενών θεωρητικών δεσμεύσεων και η ανοιχτή εκδήλωση της προσωπικής της συμπάθειας για τα έργα που επέλεγε είναι δύο από τους βασικούς άξονες του κριτικού του εγχειρήματός της, αν και εξίσου βασική συνισταμένη  της αξιολόγησής της υπήρξε η πηγαία ποιητική της διάθεση".

Για το σύνολο του έργου της  τιμήθηκε, το 1996, με το Ειδικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας.

Τα συλλυπητήριά του για τον θάνατο της Νόρας Αναγνωστάκη εξέφρασαν ο υπουργός Πολιτισμού Πάνος Παναγιωτόπουλος και η Εταιρεία Ελλήνων Συγγραφέων.