Χάρπερ Λη: Μερικοί ορισμοί για την αγάπη

Η Χάρπερ Λη με τον ηθοποιό Γκρέγκορι Πεκ

Μετάφραση: Γιάννης Θεοδοσίου

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Εντευκτήριο, 76, 2007

H Aμερικανίδα συγγραφέας Nelle Harper Lee (28.41926-19.2.2016) είναι ευρύτερα γνωστή για το μοναδικό μυθιστόρημά της Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια (βραβείο Πούλιτζερ 1960). 

Γεννήθηκε στο Mονρόβιλ της Aλαμπάμα. Mετά το Γυμνάσιο, συνέχισε για έναν χρόνο τις σπουδές της στο Kολλέγιο Θηλέων Xάντιγκτον του Mοντγκόμερυ και κατόπιν στη Nομική σχολή του Πανεπιστημίου της Aλαμπάμα.

Aν και δεν πήρε το πτυχίο της, φοίτησε για ένα καλοκαίρι στην Oξφόρδη και κατόπιν πήγε στη Nέα Yόρκη (1950), όπου εργάστηκε στο τμήμα κρατήσεων της  BOAC (Bρετανικές Διηπειρωτικές Aερογραμμές). Yπήρξε στενή φίλη του Tρούμαν Kαπότε, μάλιστα οι φήμες λένε ότι μαζί του έγραψε το μεγαλύτερο μέρος του Σκοτώνοντας τα κοτσύφια. 

Oι δυο τους το 1959 επισκέφθηκαν το Xόλκομπ του Kάνσας, όπου ο Kαπότε συνέλεξε πληροφορίες για το τετραπλό φονικό που αφηγήθηκε κατόπιν στο φημισμένο Eν ψυχρώ.

Πολλά χρόνια πριν, ένα ηλικιωμένο μέλος της Αυλής του Ανοβέρου, μόλις πληροφορήθηκε ότι αυτός και τα αδέλφια του χρεώθηκαν ξαφνικά με την υποχρέωση να εξασφαλίσουν διάδοχο για τον θρόνο της Αγγλίας, εμπιστεύθηκε την αγωνία του στον φίλο του Thomas Creevey: «... Εδώ και είκοσι επτά χρόνια συζώ με την κυρία St. Laurent, έχουμε την ίδια ηλικία και ζήσαμε μαζί διάφορες εποχές, και αντιμετωπίσαμε όλες τις δυσκολίες. Μπορείς λοιπόν να φανταστείς τον πόνο μου που θα ’πρεπε να την αποχωριστώ... Σε πληροφορώ ότι δεν ξέρω τι θα γινόταν αν βρισκόμουν αναγκασμένος να συρθώ σε έναν γάμο...»

Διασκεδάζοντας με το αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει ο Δούκας του Κεντ, ο κύριος Creevey κατέγραψε το περιστατικό στο ημερολόγιό του, και έτσι μας κληροδότησε μία διαχρονική δήλωση. Ο άνδρας που τη διατύπωσε δεν υπήρξε ιδιαίτερα χαρισματικός ούτε έζησε αξιοσημείωτη ζωή, μνημονεύουμε ωστόσο το συναισθηματικό του ξέσπασμα και λησμονούμε την πραγματική του προσφορά στην ανθρωπότητα: υπήρξε ο πατέρας της βασίλισσας Βικτωρίας.

Ποιο ήταν το νόημα στα λόγια του Δούκα του Κεντ; Ότι δύο άνθρωποι με τη θέλησή τους μοιράστηκαν τη ζωή τους για σχεδόν τριάντα χρόνια ― κάτι το οποίο από μόνο του αποτελεί επίτευγμα. Ξεπέρασαν τις εντάσεις και τη φθορά του ιδιωτικού βίου. Μοιράστηκαν τις αναποδιές και τις απογοητεύσεις της ζωής. Και ο ίδιος αγωνιά με την προοπτική να την εγκαταλείψει. Μέσα σε μία κομψή πρόταση, ο Δούκας του Κεντ χώρεσε όλα όσα μπορεί να πει κανείς για την αγάπη ενός άνδρα για μία γυναίκα.

Και με τα λόγια του αυτά μας περιγράφει την αγάπη γενικότερα. Υπάρχει ένα μόνον είδος αγάπης ― η αγάπη. Αλλά οι ορισμοί της είναι αναρίθμητοι:

Με τον παραμικρό θόρυβο, η μητέρα πετάγεται από το κρεβάτι της  και δεν ησυχάζει μέχρι να νιώσει ότι όλο το σπίτι είναι ασφαλισμένο ώς την τελευταία γωνιά. Ο άνδρας που παίζει γκολφ σταματά το παιχνίδι για να κοιτάξει ψηλά ένα αεροπλάνο που χαράζει γραμμές στον ουρανό. Η νοικοκυρά πριν ξεκινήσει για τα ψώνια της κάνει ένα γρήγορο τηλεφώνημα στη γειτόνισσα, για να τη ρωτήσει μήπως χρειάζεται κάτι. Όλα αυτά είναι εκδηλώσεις μιας εσωτερικής δύναμης που αναγκαστικά πρέπει να την ονομάσουμε θεϊκή, αφού δεν πρόκειται για ανθρώπινη επινόηση.

Τι είναι αγάπη; Πολλά πράγματα μαζί ― βρίσκεται στη συμπόνια, στο έλεος, στο ειδύλλιο, στη στοργή. Αυτό που κάνει τη δήλωση του Δούκα του Κεντ διακήρυξη αγάπης, και εμάς καθημερινά να προβαίνουμε χωρίς δεύτερη σκέψη σε μικρές πράξεις αγάπης, είναι ένα στοιχείο φανερό μέσα στην απουσία του. Αν ήταν παρόν, θα έπρεπε ο Δούκας του Κεντ να εγκαταλείψει τη σύντροφό του δίχως πόνο. Η μητέρα δεν θα ξυπνούσε με τον παραμικρό θόρυβο πάνω από το κεφάλι της. Ο παίκτης του γκολφ θα είχε για πρώτο στόχο να βάλει την μπάλα στην τρύπα. Και η νοικοκυρά θα πήγαινε κατευθείαν στην αγορά χωρίς να νοιαστεί τη γειτόνισσα. Ένα πράγμα χαρακτηρίζει την αγάπη και την ξεχωρίζει από άλλα παρόμοια συναισθήματα: η αυταπάρνηση.

Ελάχιστοι από εμάς είμαστε φιλεύσπλαχνοι. Για κάποιους τα αισθήματα παραμένουν λόγια. Πολλοί έχουμε χάσει από καιρό την ικανότητα να νιώσουμε στοργή. Ωστόσο, όλοι κάποια στιγμή ―στιγμιαία ή στη διάρκεια της ζωής μας― ξεπεράσαμε το εγώ μας. Αγαπήσαμε κάποιον ή κάτι. Είναι ένα παράδοξο η αγάπη: για να την έχεις πρέπει να την προσφέρεις. Η αγάπη δεν είναι κάτι αμετάβατο αφηρημένο αλλά μια συγκεκριμένη σωματική και πνευματική ενέργεια.

Χωρίς αγάπη η ζωή είναι ανούσια και επικίνδυνη. Ο άνθρωπος κοντεύει να φθάσει στην Αφροδίτη αλλά δεν έμαθε πώς να συμβιώνει με τη γυναίκα του. Ο άνθρωπος κατάφερε να μεγαλώσει τη διάρκεια της ζωής του αλλά αφανίζει τα αδέλφια του ― έξι εκατομμύρια με ένα χτύπημα. Ο άνθρωπος διαθέτει τώρα τη δύναμη να αφανίσει το είδος του και τον πλανήτη. Και να ’στε σίγουροι ότι θα το κάνει ― όταν πάψει να αγαπά.

Τα πιο κοινά εμπόδια στην αγάπη είναι η απληστία, η ζήλεια, η αλαζονεία και ακόμη τέσσερα κίνητρα, γνωστά μέχρι τώρα ως αμαρτήματα. Υπάρχει ένα επιπλέον, εξίσου επικίνδυνο: η ανία. Το πνεύμα που δεν βρίσκει τίποτε ελκυστικό στη ζωή είναι νεκρό, και το σώμα που το φιλοξενεί είναι επίσης νεκρό. Διότι σε τι μπορεί να χρησιμεύουν οι πέντε αισθήσεις στον άνθρωπο που δεν μπορεί να τις απολαύσει;

Ο άνθρωπος επιτέλους έχει αντιληφθεί ότι οφείλει να αγαπήσει ή να καταστραφεί, και έτσι ακολουθεί την πεπατημένη, προσπαθεί δηλαδή να αναπτύξει μια επιστήμη για την αγάπη. Ο απώτερος στόχος της ψυχανάλυσης, και ειδικότερα ο τομέας που αποκαλείται «Σημαντική», είναι να απαλλαγεί ο άνθρωπος από τις νευρώσεις του και να αποκτήσει την ικανότητα να αγαπά. Και η ικανότητά του αυτή αυξάνεται όταν αποδεσμεύεται από τα κίνητρα που τον οδηγούν στην εσωστρέφεια. Με τον ίδιο τρόπο που κάποιος κρατά έναν φελλό στον πάτο του ποταμού, η αγάπη μπορεί να φυλακισθεί από το εγώ. Απαλλαγείτε από το εγώ και η αγάπη ανεβαίνει στην επιφάνεια της ανθρώπινης ύπαρξης.

Με την αγάπη, τα πάντα είναι εφικτά.

Η αγάπη θεραπεύει. Όλοι έχουμε ακούσει ιστορίες για τη δύναμη της αγάπης να γιατρεύει και πολλές φορές δυσπιστούμε. Επειδή είμαστε άνθρωποι, και γι’ αυτόν τον λόγο απρόθυμοι να παραδεχθούμε πράγματα που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και να εξηγήσουμε. Όμως η ακόλουθη ιστορία είναι αληθινή:

Κάποιο αυγουστιάτικο απόγευμα σε ένα μικρό νοσοκομείο του νότου, ένας γέρος χαροπάλευε. Γύρω του είχε συγκεντρωθεί όλη η οικογένειά του, μαζί και ο μεγαλύτερος εγγονός του, ένα αγόρι δεκαέξι ετών. Το αγόρι είχε μία παράξενη σχέση με τον παππού του, σχεδόν βουβή, όπως συχνά συμβαίνει ανάμεσα σε άνδρες. Όλη την ημέρα το αγόρι έστεκε αμίλητο. Έμοιαζε ανίκανο να μιλήσει.

Δεν περίμενε τον θάνατο του γέρου μαζί με την υπόλοιπη οικογένεια στην αίθουσα αναμονής. Αντίθετα, βρήκε μία καρέκλα και καθόταν στον διάδρομο, δίπλα στην πόρτα του παππού, αδιάφορο για την αποστειρωμένη ένταση της ρουτίνας του νοσοκομείου. Αργά το βράδυ ο γιατρός βρήκε το αγόρι καθισμένο στην ίδια θέση, αμίλητο. «Πήγαινε στο σπίτι, παιδί μου. Δεν μπορείς να κάνεις κάτι για τον παππού σου» του είπε. Το αγόρι δεν του έδωσε σημασία, και ο γιατρός μπήκε στο δωμάτιο για να ξαναβγεί σε λίγο έκπληκτος. «Παιδί μου» είπε. Το αγόρι σήκωσε το βλέμμα του. «Ζητά κάτι να φάει. Είναι καλύτερα.»

Χωρίς να δείχνει έκπληξη, το αγόρι κούνησε το κεφάλι. «Το φαντάστηκα ότι θα πεινούσε» είπε, και ήταν τα πρώτα λόγια που ξεστόμισε όλη μέρα. Ύστερα πήρε την καρέκλα, την έβαλε πίσω στη θέση της, τέντωσε το πιασμένο του σώμα, χασμουρήθηκε και προχώρησε στον διάδρομο. «Πού πηγαίνεις, παλικάρι;» ρώτησε ο γιατρός. «Να του φέρω ένα χάμπουργκερ» απάντησε. «Του αρέσουν τα χάμπουργκερ.»

Δεν εξηγείται η διαίσθηση πέρα από τις αισθήσεις ― απλώς υπάρχει. Δεν υπάρχει λογική εξήγηση για την ανάνηψη του γέρου ― απλώς συνέβη. Παραμένει μυστήριο.

Η αγάπη μεταμορφώνει. Πώς γίνεται ενώ αναζητούμε την καθημερινότητα στη Βίβλο ή στον Σαίξπηρ, να την ανακαλύπτουμε συχνότερα στον Δον Κιχώτη; Επειδή ο Θερβάντες, με την αγάπη του για τη ζωή, κατόρθωσε να κάνει τις λεπτές αποχρώσεις της αθάνατες. Γιατί ακούμε εκστατικοί τον Μεσσία όταν ξέρουμε ήδη κάθε του γραμμή; Διότι κάθε νότα γράφτηκε με αφορμή την αγάπη ενός ανθρώπου για τον Θεό, και αυτό είναι αναγνωρίσιμο. Κάντε το ακόλουθο πείραμα: βρείτε κάποιον που απεχθάνεται τη μουσική μπαρόκ. Παίξτε του οποιοδήποτε μέρος από τη Σεμέλη και παρατηρήστε καθώς η αρχική ευγενική προσοχή του μετατρέπεται σε ευλαβική προσήλωση και ο παρατηρητής σας μένει σαγηνεμένος από τον Χέντελ. Ποτέ η απληστία δεν δημιούργησε καλή λογοτεχνία. Ούτε το μίσος ζωγράφισε τη Γέννηση της Αφροδίτης. Ούτε η ζήλεια μας απεκάλυψε ότι το τετράγωνο της υποτείνουσας είναι ίσο με το άθροισμα των τετραγώνων των δύο πλευρών. Όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα που άντεξαν στη φθορά του χρόνου ήταν δημιουργήματα αγάπης ― για κάποιον ή για κάτι. Είναι δυνατόν να αγαπήσεις ακόμη και τα μαθηματικά.

Η ανθρώπινη ιστορία περιέχει αναρίθμητες μαρτυρίες για τη δύναμη της αγάπης. Ωστόσο, καμιά δεν μπορεί να περιγράψει τη μεταμόρφωση του δύστροπου Απόστολου Παύλου όπως το κάνει ο ίδιος. Αγαπώντας ο ίδιος, έγραψε για την αγάπη και μας χάρισε ένα θαύμα. Προσέξτε:

«Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον. Και εάν έχω προφητείαν και ειδώ τα μυστήρια πάντα και πάσαν την γνώσιν, και εάν έχω πάσαν την πίστην, ώστε όρη μεθιστάναι, αγάπην δε μη έχω, ουδέ ειμί.»*

Μετά τον Απόστολο Παύλο βάλαμε τα δυνατά μας αλλά ούτε που τον πλησιάσαμε.

Η αγάπη εξαγνίζει. Κανείς δεν εξαγνίστηκε υποφέροντας. Η δυστυχία ενισχύει εσωτερικά τα εγωιστικά μας κίνητρα. Αντίθετα, κάθε πράξη αγάπης, όσο μικρή και αν είναι, ελαττώνει τις αγωνίες μας, μας δίνει μια γεύση αισιοδοξίας και χαλαρώνει τον ζυγό από τις φοβίες μας. Σε αντίθεση με την αρετή, η αγάπη δεν είναι η ίδια ανταμοιβή. Η ανταμοιβή είναι ψυχική γαλήνη, και η γαλήνη της ψυχής εξαφανίζει τις ανθρώπινες επιθυμίες.

* Εάν μιλώ τις γλώσσες των ανθρώπων, ακόμη και των αγγέλων, αλλά δεν έχω αγάπη, έγινα άψυχος χαλκός που βγάζει απλώς ήχο ή κύμβαλο που αλαλάζει. Κι αν έχω προφητικό χάρισμα και κατέχω όλα τα μυστήρια και όλη τη γνώση, κι αν έχω όλη την πίστη, ώστε να μετακινώ βουνά, αλλά δεν έχω αγάπη, δεν είμαι τίποτε.

Προς Κορινθίους,

Α΄, ιγ΄, 1