Πάουλ Τσέλαν: Ανάβασις

[ από τη συλλογή Die Νiemand’s Rose ]

Μία ανάγνωση     Ο Πωλ Τσέλαν είναι ποιητής των λέξεων. Με αυτές, μέσα από αυτές, προσπαθεί να ανα-συνθέσει το μετά το Άουσβιτς σύμπαν. Το δικό του πρωτίστως, και μετά των υπολοίπων. Γνωρίζει ότι ο παλιός κόσμος κάηκε οριστικά από το Ολοκαύτωμα. Ότι η στάχτη είναι η κληρονομιά μας. Και από αυτήν, όχι πια από τη λάσπη της Βίβλου, πρέπει να ξαναχτίσουμε τον νέο άνθρωπο. Με δεδομένο το απρόσφορο και ίσως το αδύνατο μετάφρασης της ποίησης, αποπειράθηκα να "συναντήσω" την «Αnabasis» του Τσέλαν. Η προσέγγισή του απαιτούσε τη δική μου «μετάφραση», που με την σειρά της οδήγησε στην  καταγραφή των σκέψεων και των  απόψεων που γεννήθηκαν σε αυτήν τη διαδρομή. Έτσι μόνο πρέπει να αναγνωστεί το κείμενο που ακολουθεί. 

Εύη Δαναδιάδου

* «Από τους οποίους οι καρδιές μας αναστενάζουν». Απόσπασμα από το μοτέτο του Μότσαρτ Exsultate, jubilate (Ευφρανθείτε, χαρείτε), Κ 165 

ANABASIS. Η ελληνική λέξη με λατινικούς χαρακτήρες παραπέμπει στo Ξενοφώντος «Κύρου Ανάβασις» Το χρονικό της Ανάβασης των δέκα χιλιάδων Ελλήνων μισθοφόρων του Κύρου από τη θάλασσα (ακτές της Ιωνίας) προς το εσωτερικό της Περσικής Αυτοκρατορίας, για να ανατρέψουν τον νόμιμο βασιλέα, τον αδελφό του Κύρου, Αρταξέρξη Β΄. Κυρίως όμως το χρονικό μιας Καθόδου. Της Καθόδου των Μυρίων από τα βάθη της Μικράς Ασίας (λίγο πριν την Βαβυλώνα) προς τη θάλασσα, της επιστροφής στην πατρίδα, μετά τον θάνατο του Κύρου στα 401 π.Χ. στη μάχη στα Κούναξα.

Οι Μύριοι, προερχόμενοι από όλα τα μέρη της Ελλάδας (Λακωνία, Αρκαδία, Αθήνα, Θεσσαλία) είναι άντρες «ταλαιπωρημένοι και αποκαμωμένοι από τον πολύχρονο, εξου­θενωτικό Πελοποννησιακό πόλεμο, χωρίς στέγη, οικογένεια και περιουσία, με εμπειρία όμως πολέμου, που είχαν όλες τις προϋποθέσεις να ενταχθούν ως καλά αμειβόμενοι μισθοφόροι στον στρατό του Κύρου».** Με τον θάνατο του Κύρου βρίσκονται απολύτως μετέωροι. Χωρίς σκοπό, χωρίς προορισμό, σε άγνωστο τόπο, περιτριγυρισμένοι από εχθρούς που μιλούν μια ξένη γλώσσα. Ουσιαστικά, μένουν πια χωρίς ταυτότητα. Δεν μπορούν να αυτοπροσδιοριστούν χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας με τον άλλον, τον ξενόγλωσσο άγνωστο, χωρίς πόρους, χωρίς σημεία αναφοράς.

Η πατρίδα γι’ αυτούς είναι μια ιδέα περισσότερο παρά μια πραγματικότητα. Μετουσιώνεται στη θάλασσα. Όταν μετά από μία απίστευτα μακριά και επικίνδυνη πορεία οι Μύριοι φτάνουν στη θάλασσα, αντικρίζουν την αληθινή τους πατρίδα. Αυτή και η γλώσσα τους (η κραυγή τους «θάλαττα – θάλαττα») επανα-βεβαιώνει, αν δεν εφευρίσκει από την αρχή, την ταυτότητά τους. Έχουν πια σημείο αναφοράς, μετά από μία φαινομενικά αδύνατη, στενή και αλήθεια αδιάβατη διαδρομή. Μία διαδρομή που δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί, παρά μόνο αν όλοι τους έμεναν ΜΑΖΙ.

Με σημείο αναφοράς την «Κύρου Ανάβασις», το ποίημα του Τσέλαν, οι λέξεις-εικόνες του φωτίζονται, νοηματοδοτούνται. Σε μια Άνοδο-Ανάβαση και μια Επιστροφή-Κάθοδο αναφέρεται ο Τσέλαν. Hinauf und Zurück. Προς τα Επάνω και Προς τα Πίσω. Στη θέση των Μυρίων είναι οι επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος. Αυτοί πρέπει να διασχίσουν τη στενή, αλήθεια αδιάβατη γραμμή προς το ανοιχτόκαρδο μέλλον (die herzhelle Zukunft), τη μόνη πατρίδα πους τους έχει πια απομείνει. Όπως οι Μύριοι, έτσι και οι Εβραίοι βρέθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης, στους μη-τόπους εξολόθρευσής τους, περιτριγυρισμένοι από εχθρούς, χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας, χωρίς σημείο αναφοράς, έχοντας χάσει την ταυτότητά τους, τη γλώσσα, την ικανότητα αυτοπροσδιορισμού. Οι επιζήσαντες πρέπει να ανακτήσουν πατρίδα, γλώσσα και ταυτότητα (άρρηκτα συνδεδεμένες έννοιες). Η πατρίδα που βλέπει ο Τσέλαν είναι η θάλασσα του ανοιχτόκαρδου μέλλοντος. Die herzhelle Zukunft.  Ένα Μέλλον προστατευμένο από τις τρικυμίες με μώλους συλλαβών, με τις λέξεις, τη γλώσσα. Σηματοδοτημένο βέβαια με σημαδούρες σπαραγμού, πένθους. Ένα μέλλον όμως που, έστω και στιγμιαία, όσο διαρκεί μια αστραπή, υπόσχεται, γεννά, περιέχει φως, ανάσα, ήχους χαρμόσυνους καμπάνας, μια μουσική. Ήχους, συλλαβές, λέξεις που μπορούν να αποδεσμευτούν από το πένθος του παρελθόντος, να γίνουν ξανά δικοί τους, να απελευθερωθούν. Και που συμπυκνώνονται, συμπεριέχονται στη λέξη – σκηνή. Das Zeltwort. Η λέξη που μέσα της υπάρχει προστασία από το κρύο, τη ζέστη, τις κακουχίες, την έρημο, το πένθος. Η λέξη ΜΑΖΙ. Των επανακτημένων ατομικών ταυτοτήτων και όχι της μέχρι αφανισμού ισοπέδωσης του Ολοκαυτώματος.

** http://www.docmed.gr/travmatismi-ke-asthenies-arkadon-misthoforon-stin-xenofontos-kirou-anavasi/