Ο έρωτας στα γηρατειά

γράφει ο Γιώργος Κορδομενίδης

[ πρώτη δημοσίευση: Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 7.7.2002 ]

Ο Φίλιπ Ροθ αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο σημαντικούς ζώντες* Αμερικανούς συγγραφείς. Γεννήθηκε το 1933 σε μία μικροαστική εβραϊκή οικογένεια, στη βιομηχανική πόλη Νιούαρκ του Νιου Τζέρσι, απέναντι από τη Νέα Υόρκη. Άρχισε να γράφει στα μέσα της δεκαετίας του ’50.

Πρόκειται για συγγραφέα ειρωνικό, σαρκαστικό, με έναν πολύ δικό του τρόπο, μελαγχολικό, και ταυτόχρονα με διεισδυτικό, κριτικό βλέμμα στα ήθη και στη ζωή της μεταπολεμικής Αμερικής. Συχνά τα βιβλία του προκαλούν αντιδράσεις, που φτάνουν μέχρι το σκάνδαλο. Λόγου χάρη, αυτό συνέβη με το πρώτο του μυθιστόρημα, Αντίο Κολόμπους (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πόλις), αλλά και με το περίφημο Η νόσος του Πορτνόυ (Εκδόσεις Γράμματα), για το οποίο μάλιστα ένα τμήμα της εβραϊκής κοινότητας τον αποκάλεσε «Εβραίο αντισημίτη».

O Ροθ είναι επίσης ιδιαίτερα παραγωγικός. Τα πιο πρόσφατα μυθιστορήματά του Αμερικανικό ειδύλλιο (1997), Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή (1998), και Η ανθρώπινη κηλίδα (2000) κέρδισαν αντιστοίχως τις διακρίσεις Ambassador Book Award, Pulitzer Prize και PEN/Faulkner Award.

Το τελευταίο του μυθιστόρημα, Το ζώο που ξεψυχά (The Dying Animal, 2001), αποτελεί τρόπον τινά το επίμετρο της τριλογίας που συνιστούσαν τα τρία προαναφερθέντα βιβλία του. Η τριλογία αυτή φωτίζει το ιδεολογικό τοπίο της Αμερικής μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τείνει να αποδείξει πως ο αντικομμουνισμός, ο ψυχρός πόλεμος, το κίνημα των χίππυ’ς και πιο πρόσφατα η πολιτική ορθότητα συνδέονται ως ιδεολογίες. Στο Ζώο που ξεψυχά, ο Ροθ φιλοδοξεί να αναδείξει την επίδρασή τους στα σεξουαλικά ήθη του αμερικάνικου έθνους.

Το μυθιστόρημα αυτό είναι συμπυκνωμένος Ροθ. Όπως το μυθιστόρημα του Ντον Ντελίλο Χρόνοι του σώματος είναι ένα σχετικά ολιγοσέλιδο βιβλίο 124 σελίδων ανάμεσα στα κατά τα άλλα εκτενή πεζογραφήματά του, έτσι και Το ζώο που ξεψυχά είναι μία γοργή καταβύθιση στο μυαλό του Ροθ. Οι δαιδαλώδεις εσωτερικοί μονόλογοί του, το ταλέντο του να υποτάσσει το κάθε τι σε λογοτεχνικούς όρους, η τάση του για διεξοδικές περιγραφές, η "χρέωση" κάθε άποψης στον αναγνώστη, συγκροτούν μία ομοβροντία που καθηλώνει.

Αφηγητής όμως εδώ δεν είναι ο Νέιθαν Ζάκερμαν, το προσφιλές άλτερ έγκο του Ροθ, αλλά ο Ντέιβιντ Κέπες, καθηγητής σε κολλέγιο της Νέας Υόρκης, και ταυτόχρονα διάσημος θεατρικός κριτικός με εκπομπή στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο. Παρά την ηλικία του (περασμένα τα 60), ο Κέπες είναι ιδιαίτερα δραστήριος ερωτικά, εξ ου και συνάπτει σχέση θερμή και παθιασμένη με μία μόλις 24χρονη φοιτήτριά του, ονόματι Κονσουέλα Καστίγιο, κόρη πλούσιων Κουβανών αυτοεξόριστων, η οποία καταφέρνει να αναστατώσει την ερωτική του ζωή. Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο σαν ομολογία-μονόλογος με άγνωστο αποδέκτη, και περιστρέφεται ακριβώς γύρω από την ακμή και την παρακμή αυτής της σχέσης, όπως την αντιλαμβάνεται ο Κέπες: ένα αρσενικό αρπακτικό, που θήτευσε επί δεκαετίες (αφού χώρισε με τη γυναίκα του, το 1960) στο ελεύθερο σεξ και τώρα αντιλαμβάνεται ότι η συνθήκη του αρπακτικού είναι, μοιραία, η μοναξιά.

Στο επίκεντρο του τολμηρού αυτού βιβλίου βρίσκεται μία μάλλον βίαιη σκηνή στοματικού έρωτα, όπου η Κονσουέλα, αφού ικανοποιήσει τον Κέπες, τον δαγκώνει, δείχνοντάς του τα όρια της υπομονής της αλλά και την οικονομία της ανταλλαγής που τους έχει ρουφήξει και τους δύο τους μέσα της. Η σκηνή αυτή, που ίσως προκαλεί αμηχανία ή και ενόχληση στον αναγνώστη, λειτουργεί ρυθμιστικά για το υπόλοιπο του βιβλίου, που είναι η αφήγηση του ανεξέλεγκτου πάθους του Κέπες για τη νεαρή μαθήτρια του.

Ο Ροθ καταφέρνει να εντάξει κάθε σκηνή αλλά και κάθε περιγραφή χαρακτήρα που παίρνει μέρος στην πλοκή του Ζώου που ξεψυχά μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της ανδρικής σεξουαλικότητας, που είναι το βαθύτερο θέμα του μυθιστορήματος.

Η κοινωνία μας φαίνεται να πιστεύει ότι η σαρκική επιθυμία από μια ηλικία και έπειτα συνιστά ένα είδος απρέπειας, παραβλέποντας την αλήθεια: η επιθυμία εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη κι όταν το σώμα δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί. Αλλά η σαρκική επιθυμία που είναι παρούσα στα περισσότερα από τα έργα του του Ροθ θεωρήθηκε από πολλούς απρεπής πολύ πριν ο Ροθ πατήσει τα εβδομήντα — όση είναι περίπου και η ηλικία του Κέπες.

Ο Μπεν Κίνγκσλεϊ και η Πενέλοπε Κρους στην «Ελεγεία του έρωτα» τανία της Ιζαμπέλ Κοϊξέτ 

βασισμένη στο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ «Το ζώο που ξεψυχά»

Το ζώο που ξεψυχά δεν είναι ακριβώς ένα "ευχάριστο" κείμενο• και δεν μπορεί εύκολο να κατηγορήσει κανείς τις γυναίκες που τυχόν θα θεωρήσουν ότι ότι τις προσβάλλει. Παρά ταύτα, στους χαρακτηρισμούς "άσχημο" ή "προσβλητικό" μπορεί κανείς να αντιτάξει τον χαρακτηρισμό: αληθινό. Γιατί, όπως ακριβώς και στην τριλογία του που προαναφέρθηκε, έτσι και εδώ, ο Ροθ προσπαθεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που η κοινωνία θεωρεί αποδεκτό και σε αυτό που είναι αληθινό. Για τον ήρωα του Ροθ, το σεξ είναι ο πιο αληθινός δεσμός ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Τη φάση που εκείνος προετοιμάζεται να "αποπλανήσει" την Κονσουέλα, όταν συζητά μαζί της για τη ζωή της αλλά και για τη λογοτεχνία και για τη ζωγραφική, ο Κέπες την αποκαλεί κωμωδία κατά την οποία δημιουργούμε έναν σύνδεσμο άλλον από εκείνον (ούτε καν μπορεί να συγκριθεί) που δημιουργείται φυσικά   και    γνήσια από τον πόθο. Συζητά μαζί της για τον Κάφκα και τον Βελάσκεθ και διερωτάται: Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τα βυζιά της και με το δέρμα της και με το παράστημά της; Η γαλλική τέχνη του φλερτ δεν μου προξενεί το παραμικρό ενδιαφέρον. Μόνον ο ζωώδης πόθος.

Όπως κάθε σπουδαίο κείμενο που ασχολείται με το σέξ —τα κείμενα του Χένρυ Μίλλερ αποτελούν λαμπρές εξαιρέσεις —, Το ζώο που ξεψυχά είναι ένα απαισιόδοξο βιβλίο. Ο Κέπες νιώθει πια την ανάγκη για συντροφικότητα που τόσα χρόνια είχε καταπολεμήσει, όπως νιώθει και σκλάβος της ερωτικής του επιθυμίας. Κι όσο πιο πολύ του παραδίνεται η Κονσουέλα τόσο μεγαλώνει μέσα του ο φόβος ότι θα τη χάσει. Ετσι, Το ζώο που ξεψυχά γίνεται μία διακήρυξη του τι είναι δυνατόν να συμβεί ανάμεσα σε δύο αμοιβαία αποκλειστικές επιθυμίες. 

Μερικά χρόνια πριν από τον θάνατό του, ο Πικάσο παρουσίασε στην Τέιτ Γκάλερι του Λονδίνου μία σειρά έργων του με θέμα τον καλλιτέχνη και το μοντέλο του. Εκεί ο μεγάλος ζωγράφος συνέδεε τη φθίνουσα σεξουαλική δύναμη του δημιουργού με την παρακμή των καλλιτεχνικών του δυνάμεων. Στο Ζώο που ξεψυχά, ο καλλιτέχνης και το μοντέλο, η αισθησιακή θεότητα και ο θερμός της λάτρης, συναντιούνται σε ένα γήπεδο, και η αναμέτρησή τους προκαλεί θλίψη και συγκίνηση ταυτόχρονα. Και ο Ροθ, όμοια με τον Πικάσο, φαίνεται να συνδέει τη δύναμη της τέχνης με τη σεξουαλική ορμή: και τα δύο είναι τρόποι αντιμετώπισης του θανάτου.

Κείμενο παθιασμένης αμεσότητας αλλά και καίριας διερεύνησης της δέσμευσης και της ελευθερίας, Το ζώο που ξεψυχά είναι διανοητικά τολμηρό, πειστικά ειλικρινές, και εξαιρετικά σύγχρονο: μία ιστορία σεξουαλικής ανακάλυψης που την αφηγείται ένας 70χρονος για τον εαυτό του· μία ιστορία για τη δύναμη του έρωτα και για την πραγματικότητα του θανάτου.

* Ο Ροθ πέθανε στις 22 Μαΐου 2018 στη Νέα Υόρκη.

Φίλιπ Ροθ

Το ζώο που ξεψυχά

Μετάφραση: Γιώργος Τσακνιάς

Αθήνα

Εκδόσεις Πόλις 2002

149 σελ.