Αποχαιρετισμός στον Μάνο Χαριτάτο
Δεν θυμάμαι τη χρονιά. Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’90 πέρασα την πόρτα του ΕΛΙΑ, με αποστολή να τσεκάρω μερικά έντυπα που λείπανε από τα ΑΣΚΙ. Ο Φίλιππος Ηλιού είχε προλάβει βέβαια να κάνει τις συστάσεις στον Μάνο Χαριτάτο με τον γνώριμο παιγνιώδη τρόπο του. «Αυτός είναι από την Πάτρα αλλά θέλει να γίνει Αιγυπτιώτης και διάλεξε για θέμα διατριβής τον Τσίρκα». Κοιτώντας με διερευνητικά, πάνω από τα γυαλιά που τα στερέωνε πάντα στην άκρη της μύτης, ο Μάνος «έσπασε τον πάγο» με την πρώτη ερώτηση. «Για να έχεις κράνος μαζί σου, πρέπει να οδηγείς και μηχανή. Τι μηχανή έχεις;» Κάπως έτσι άρχισε η πρώτη συζήτηση με έναν από τους πιο συναρπαστικούς ανθρώπους που γνώρισα στη ζωή μου.
Λίγες βδομάδες μετά, άρχισα να καταλαβαίνω πως, για τον Μάνο, το ΕΛΙΑ δεν ήταν απλώς μια δουλειά αλλά το κινητήριο πάθος μιας ζωής εξαρτημένης από τη «γεύση του αρχείου». Ένα βράδυ, μετά την αποδελτίωση, του είπα ειρωνικά: «Καλά μόνο αυτές είναι οι συλλογές που έχεις;» Με ανέβασε αμέσως στη μηχανή του και άρχισε την ξενάγηση στα «κρυφά» διαμερίσματα της Αθήνας. Μετά από ώρα, βρεθήκαμε στο Παγκράτι μπροστά σε μια βιτρίνα από παιδικά παιχνίδια. Στρατιωτάκια ντυμένα με στολές του Μπάκιγχαμ, μέσα σε θαμπές βιτρίνες. «Αστικά κατάλοιπα;» τον ρώτησα. «Ναι αλλά κάπου εδώ έχω και παράνομο αριστερό τύπο», μου απάντησε με ένα χαμόγελο μικρού παιδιού που ξέρει να ξεγλιστράει — πάντα «από τα αριστερά».
Τα χρόνια πέρασαν. Με τον Μάνο συναντηθήκαμε πολλές φορές και με διάφορες αφορμές : το βιβλίο για την ιστορία του ελληνικού τσιγάρου, το αρχείο Τσίρκα, το καβαφικό αρχείο, την «κοινωνία της πληροφορίας κ.ά. Σε όλα έδινε τελικά —κι αυτό το «τελικά» δεν ήταν πάντα αυτονόητο— το «πράσινο φως», αρκεί να ένιωθε πως δίπλα του υπάρχουν άνθρωποι που νοιάζονται για το ΕΛΙΑ. Τελευταία φορά, μιλήσαμε στο πόδι για τα πανεπιστημιακά πέρυσι το χειμώνα, όταν τα ίχνη της αρρώστιας ήταν ορατά. Συμφωνήσαμε σε πολλά, διαφωνήσαμε στα περισσότερα. Για να αλλάξω θέμα τού είπα πως θέλω να γράψω ένα βιβλίο για τον Καβάφη, αλλά θα έπρεπε να μου βρει για τη διακόσμηση του εξωφύλλου κάποιες παλιές διαφημίσεις τσιγάρων που απεικονίζουν τον ποιητή να καπνίζει μια αιγυπτιώτικη μάρκα. «Ξέρεις έκοψα το τσιγάρο», μου είπε χαμηλόφωνα. «Λάθος διάγνωση», του είπα. «Το πάθος σου είναι το ΕΛΙΑ και όχι το τσιγάρο». Χαιρετηθήκαμε εγκάρδια, για τελευταία φορά.
Ανήκω σε μια γενιά νεοελληνιστών που η επιστημονική μας πορεία σφραγίστηκε από το ΕΛΙΑ. Χωρίς να υπάρχουν ακόμη οργανωμένες πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και συστηματική αρχειακή υποδομή, οι περισσότεροι από εμάς διατρέχαμε τον κίνδυνο να νομίσουμε πως η φιλολογία και η ιστορία είναι κάτι σαν την καλή απαγγελία. Μαθαίνεις το κείμενο και το επαναδιατυπώνεις με ρητορικό στόμφο — άντε και μερικές καλές ή μέτριες ιμπρεσιονιστικές αναλύσεις. Το ΕΛΙΑ μπόρεσε να προσφέρει σε όλους εμάς τις προϋποθέσεις ώστε τα ερευνητικά ζητούμενα να αποκτήσουν την πλαισίωση της απαραίτητης ιστορικής τεκμηρίωσης. Ας αναλογιστούμε πόσα άρθρα, πόσα βιβλία, πόσες διατριβές ξεκίνησαν από το ΕΛΙΑ, κάτω από την παραίνεση και με τη διευκόλυνση του Μάνου Χαριτάτου. Ας σκεφτούμε το «Βιβλιολογικό Εργαστήρι» του Φίλιππου Ηλιού και τη σημασία του για μια ιστορία του βιβλίου και της ανάγνωσης στον 19ο αιώνα. Ας επισκεφτούμε τις ψηφιακές βάσεις δεδομένων του ΕΛΙΑ για να διαπιστώσουμε τα ανοίγματα στον 21ο αιώνα. Δεν χρειάζεται να θυμίσω ότι η ίδια η ανθρώπινη παρουσία του αγαπητού Μάνου άνοιξε ένα δρόμο για όλους μας, προωθώντας έτσι αποφασιστικά το πεδίο των νεοελληνικών σπουδών.
Το «πάθος του συλλέκτη» οδήγησε σταδιακά τον Μάνο Χαριτάτο σε μια εκσυγχρονισμένη «πολιτική αρχείου» που αναπλήρωνε κρατικούς θεσμούς και πόρους, χωρίς τη μιζέρια της γραφειοκρατίας και την ευκολία της άμεσης διεκπεραίωσης. Κυρίως, χωρίς ταμπού και φοβικά σύνδρομα για το ποιες θα είναι οι καινούργιες συνέργειες που θα διασώσουν το συμβολικό και υλικό κεφάλαιο της γνώσης. Κι είναι ακριβώς αυτό το πάθος που θα μας λείψει από δω και πέρα, στα δύσκολα χρόνια της κρίσης. Καλό ταξίδι, Μάνο! Σε ευχαριστούμε για όλα. Κυρίως για αυτά που δεν πρόλαβες να δεις και θα έχουν πάντα τη σφραγίδα σου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου