του Άρη Στυλιανού
[δημοσιεύεται στο τεύχος 102-103 του Εντευκτηρίου, που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες]
Φίλιππος Δραγούμης
Η ηθική πίσω από την κρίση: Σκέψεις για την ηθική φιλοσοφία εν μέσω οικονομικής κρίσης.
Αθήνα
Άγρα 2013, 323 σελ.
Το νέο βιβλίο του Φίλιππου Δραγούμη, με τον εύστοχο τίτλο Η ηθική πίσω από την κρίση, θέτει σημαντικά ερωτήματα, προσπαθώντας συγχρόνως να προσφέρει ορισμένες προσεκτικές και καλοζυγισμένες απαντήσεις. Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζεται εδώ θα μπορούσε να διατυπωθεί συνοπτικά ως εξής: με ποιον τρόπο θα μπορούσε να βρεθεί μια ηθική, στην οποία να συμφωνήσουμε όλοι, και η οποία θα αναλάβει να επανασυμφιλιώσει την πολιτική με την οικονομία, επηρεάζοντάς τες καθοριστικά;
Καταρχάς, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το βιβλίο επιχειρεί μια ανάλυση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, χρηματοπιστωτικής και δημοσιονομικής, δίχως να επικεντρώνεται στην ελληνική περίπτωση με τις πολλές ιδιαιτερότητές της. Η επιλογή αυτή του συγγραφέα καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρον το εγχείρημα, προσδίδοντάς του μια οικουμενική προοπτική που συνήθως λείπει από τον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας.
Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στο κείμενο, στον σύγχρονο κόσμο κυριαρχεί μια επικίνδυνη διχοτομία, η οποία προέκυψε από τη ρήξη μεταξύ της ηθικής και των οικονομικών. Η οικονομική επιστήμη αποκόπηκε και απομακρύνθηκε από τις ηθικο-φιλοσοφικές της προϋποθέσεις. Το γεγονός αυτό έχει πολλές συνέπειες, πρωτίστως πολιτικές, με κραυγαλέο αποτέλεσμα την επικράτηση του λεγόμενου «νεοφιλελευθερισμού» κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η αυτονόμηση της οικονομικής σφαίρας και η «απελευθέρωση των αγορών» οδήγησαν σε αλλοίωση της έννοιας της πολιτικής, ενώ συγχρόνως εγκυμονούν μεγάλους κινδύνους για τη δημοκρατία.
Δηλωμένη πρόθεση του συγγραφέα είναι να υπερασπιστεί έναν άδολο πολιτικό φιλελευθερισμό, αλλά διορθώνοντάς τον ως προς τα προβληματικά ή ξεπερασμένα στοιχεία του: «Συνεπώς, οι σκόρπιες, και ίσως για μερικούς ετερόκλητες, σκέψεις που θα διατυπωθούν σε αυτό το κείμενο δεν θα πρέπει να εκληφθούν διόλου ως απόρριψη των διαφόρων μορφών ή τάσεων του φιλελευθερισμού, αλλά μάλλον ως αρχή μιας αναγκαίας κριτικής ανασύνθεσης, μια πρώτη ματιά σε ένα επόμενο στάδιό του, προσαρμοσμένο και προσαρμόσιμο στις σημερινές ανάγκες του 21ου αιώνα, πέρα αλλά και μέσα από τις αναλύσεις και την ιστορία του προηγούμενου» (σελ. 31-32).
Η διάρθρωση του πονήματος εκτυλίσσεται σε εννέα κεφάλαια, που δεν γράφτηκαν ευθύγραμμα, από την αρχή προς το τέλος, αλλά «φούσκωσαν σαν πολλά μπαλόνια», τα οποία μεγάλωναν ένα ένα, ώσπου συνδέθηκαν και απέκτησαν ενότητα. Τα κεφάλαια αυτά πλαισιώνονται από πρόλογο, εισαγωγή, επίλογο και βιβλιογραφία. Στο πρώτο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Ανάπτυξη ή λιτότητα;», επιχειρείται μια γενεαλογία της φιλελεύθερης σκέψης, αρχίζοντας από τον 17ο αιώνα και φθάνοντας στον 20ό (Τζων Λοκ, Άνταμ Σμιθ, Κέυνς), σε αντίστιξη με τη διαστρέβλωση του laissez faire και με το δόγμα της εξέλιξης του Χέρμπερτ Σπένσερ, που οδήγησε στον κοινωνικό δαρβινισμό. Ενδιαφέρουσα είναι η θέση πως η παρούσα κρίση δεν μπορεί παρά να διαρκέσει πολύ, διότι πρόκειται για κρίση συγχρόνως οικονομική, κοινωνική και οικολογική.
Τα επόμενα κεφάλαια (2-4) επικεντρώνονται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, επιμένοντας στη στροφή που πραγματοποιήθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες προς τον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό, με αφετηρία τις ΗΠΑ και την πολιτική του Άλαν Γκρήνσπαν, η οποία εδράζεται κατά κύριο λόγο στην ηθική φιλοσοφία της Άυν Ραντ. Η θεωρία της Aμερικανίδας φιλοσόφου, γνωστή ως «αντικειμενισμός», προτείνει έναν ηθικό εγωισμό, ο οποίος και επηρέασε καθοριστικά την οικονομική σκέψη του Μίλτον Φρήντμαν.
Στο υπόλοιπο μέρος του βιβλίου (κεφάλαια 5-9), ο συγγραφέας προσπαθεί να απαντήσει μεθοδικά στα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού και του ηθικού εγωισμού, υπερασπιζόμενος την παράδοση ενός υγιούς φιλελευθερισμού. Έτσι, επιλέγει να κάνει μια εύστοχη αναδρομή στο πλούσιο οπλοστάσιο της κλασικής ηθικής φιλοσοφίας, με οδηγούς τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Λοκ, τον Καντ και τον Άνταμ Σμιθ, αλλά και με τη συνδρομή πολλών σύγχρονων στοχαστών, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει μάλλον ο Αμάρτυα Σεν. Η επιμελής επιχειρηματολογία του συγγραφέα εντέλει δικαιώνεται, απολήγοντας σε έναν κρίσιμο, από κάθε άποψη, και στοχαστικά ωφέλιμο επίλογο (σελ. 299-314).
Ας τονιστεί ότι, στο σύνολο του έργου, ο Φίλιππος Δραγούμης ελέγχει κριτικά έναν αξιοθαύμαστο όγκο κειμένων, που προέρχονται από ποικίλες παραδόσεις και διάφορους συγγραφείς, ανατέμνοντας γνωστικά πεδία όπως τα οικονομικά, η φιλοσοφία, η πολιτική επιστήμη, η κοινωνιολογία και η ιστορία. Το τελικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, παρόλο που η σύλληψη και η κατανόηση όλου αυτού του υλικού απαιτούν αναγνωστικό μόχθο και υπομονή. Η σημαντική συνεισφορά του συγγραφέα, καθώς και πρότασή του ως προς το «τι να κάνουμε», θα μπορούσε να γίνει κατανοητή με βάση την εξής πρόταση: «Αυτό που πρέπει να απαντήσουμε, πρώτα, είναι ποια ηθική θέλουμε, μετά, πώς συνδέεται αυτή με την πολιτική και τα οικονομικά και, τέλος, να συνθέσουμε τα στοιχεία όλων των απόψεων χωρίς αποκλεισμούς, φανατισμό και δογματισμό, ώστε να προκύψει μια νέα πορεία, πέρα από αυτή που έχει ήδη δοκιμαστεί, που θα καταλήξει σε μια νέα συναίνεση», μετά την κρίση (σελ. 77). Μακάρι!
[δημοσιεύεται στο τεύχος 102-103 του Εντευκτηρίου, που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες]
Φίλιππος Δραγούμης
Η ηθική πίσω από την κρίση: Σκέψεις για την ηθική φιλοσοφία εν μέσω οικονομικής κρίσης.
Αθήνα
Άγρα 2013, 323 σελ.
Καταρχάς, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το βιβλίο επιχειρεί μια ανάλυση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, χρηματοπιστωτικής και δημοσιονομικής, δίχως να επικεντρώνεται στην ελληνική περίπτωση με τις πολλές ιδιαιτερότητές της. Η επιλογή αυτή του συγγραφέα καθιστά εξαιρετικά ενδιαφέρον το εγχείρημα, προσδίδοντάς του μια οικουμενική προοπτική που συνήθως λείπει από τον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας.
Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται στο κείμενο, στον σύγχρονο κόσμο κυριαρχεί μια επικίνδυνη διχοτομία, η οποία προέκυψε από τη ρήξη μεταξύ της ηθικής και των οικονομικών. Η οικονομική επιστήμη αποκόπηκε και απομακρύνθηκε από τις ηθικο-φιλοσοφικές της προϋποθέσεις. Το γεγονός αυτό έχει πολλές συνέπειες, πρωτίστως πολιτικές, με κραυγαλέο αποτέλεσμα την επικράτηση του λεγόμενου «νεοφιλελευθερισμού» κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η αυτονόμηση της οικονομικής σφαίρας και η «απελευθέρωση των αγορών» οδήγησαν σε αλλοίωση της έννοιας της πολιτικής, ενώ συγχρόνως εγκυμονούν μεγάλους κινδύνους για τη δημοκρατία.
΄Αυν Ραντ: η ιέρεια του ηθικού εγωισμού
Δηλωμένη πρόθεση του συγγραφέα είναι να υπερασπιστεί έναν άδολο πολιτικό φιλελευθερισμό, αλλά διορθώνοντάς τον ως προς τα προβληματικά ή ξεπερασμένα στοιχεία του: «Συνεπώς, οι σκόρπιες, και ίσως για μερικούς ετερόκλητες, σκέψεις που θα διατυπωθούν σε αυτό το κείμενο δεν θα πρέπει να εκληφθούν διόλου ως απόρριψη των διαφόρων μορφών ή τάσεων του φιλελευθερισμού, αλλά μάλλον ως αρχή μιας αναγκαίας κριτικής ανασύνθεσης, μια πρώτη ματιά σε ένα επόμενο στάδιό του, προσαρμοσμένο και προσαρμόσιμο στις σημερινές ανάγκες του 21ου αιώνα, πέρα αλλά και μέσα από τις αναλύσεις και την ιστορία του προηγούμενου» (σελ. 31-32).
Η διάρθρωση του πονήματος εκτυλίσσεται σε εννέα κεφάλαια, που δεν γράφτηκαν ευθύγραμμα, από την αρχή προς το τέλος, αλλά «φούσκωσαν σαν πολλά μπαλόνια», τα οποία μεγάλωναν ένα ένα, ώσπου συνδέθηκαν και απέκτησαν ενότητα. Τα κεφάλαια αυτά πλαισιώνονται από πρόλογο, εισαγωγή, επίλογο και βιβλιογραφία. Στο πρώτο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Ανάπτυξη ή λιτότητα;», επιχειρείται μια γενεαλογία της φιλελεύθερης σκέψης, αρχίζοντας από τον 17ο αιώνα και φθάνοντας στον 20ό (Τζων Λοκ, Άνταμ Σμιθ, Κέυνς), σε αντίστιξη με τη διαστρέβλωση του laissez faire και με το δόγμα της εξέλιξης του Χέρμπερτ Σπένσερ, που οδήγησε στον κοινωνικό δαρβινισμό. Ενδιαφέρουσα είναι η θέση πως η παρούσα κρίση δεν μπορεί παρά να διαρκέσει πολύ, διότι πρόκειται για κρίση συγχρόνως οικονομική, κοινωνική και οικολογική.
Τα επόμενα κεφάλαια (2-4) επικεντρώνονται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, επιμένοντας στη στροφή που πραγματοποιήθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες προς τον οικονομικό νεοφιλελευθερισμό, με αφετηρία τις ΗΠΑ και την πολιτική του Άλαν Γκρήνσπαν, η οποία εδράζεται κατά κύριο λόγο στην ηθική φιλοσοφία της Άυν Ραντ. Η θεωρία της Aμερικανίδας φιλοσόφου, γνωστή ως «αντικειμενισμός», προτείνει έναν ηθικό εγωισμό, ο οποίος και επηρέασε καθοριστικά την οικονομική σκέψη του Μίλτον Φρήντμαν.
Στο υπόλοιπο μέρος του βιβλίου (κεφάλαια 5-9), ο συγγραφέας προσπαθεί να απαντήσει μεθοδικά στα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού και του ηθικού εγωισμού, υπερασπιζόμενος την παράδοση ενός υγιούς φιλελευθερισμού. Έτσι, επιλέγει να κάνει μια εύστοχη αναδρομή στο πλούσιο οπλοστάσιο της κλασικής ηθικής φιλοσοφίας, με οδηγούς τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Λοκ, τον Καντ και τον Άνταμ Σμιθ, αλλά και με τη συνδρομή πολλών σύγχρονων στοχαστών, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει μάλλον ο Αμάρτυα Σεν. Η επιμελής επιχειρηματολογία του συγγραφέα εντέλει δικαιώνεται, απολήγοντας σε έναν κρίσιμο, από κάθε άποψη, και στοχαστικά ωφέλιμο επίλογο (σελ. 299-314).
Ας τονιστεί ότι, στο σύνολο του έργου, ο Φίλιππος Δραγούμης ελέγχει κριτικά έναν αξιοθαύμαστο όγκο κειμένων, που προέρχονται από ποικίλες παραδόσεις και διάφορους συγγραφείς, ανατέμνοντας γνωστικά πεδία όπως τα οικονομικά, η φιλοσοφία, η πολιτική επιστήμη, η κοινωνιολογία και η ιστορία. Το τελικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, παρόλο που η σύλληψη και η κατανόηση όλου αυτού του υλικού απαιτούν αναγνωστικό μόχθο και υπομονή. Η σημαντική συνεισφορά του συγγραφέα, καθώς και πρότασή του ως προς το «τι να κάνουμε», θα μπορούσε να γίνει κατανοητή με βάση την εξής πρόταση: «Αυτό που πρέπει να απαντήσουμε, πρώτα, είναι ποια ηθική θέλουμε, μετά, πώς συνδέεται αυτή με την πολιτική και τα οικονομικά και, τέλος, να συνθέσουμε τα στοιχεία όλων των απόψεων χωρίς αποκλεισμούς, φανατισμό και δογματισμό, ώστε να προκύψει μια νέα πορεία, πέρα από αυτή που έχει ήδη δοκιμαστεί, που θα καταλήξει σε μια νέα συναίνεση», μετά την κρίση (σελ. 77). Μακάρι!
Άρης Στυλιανού (Αθήνα, 1965): Μεγάλωσε και ζει στη Θεσσαλονίκη. Επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας /Α.Π.Θ. Μεταφράζει και επιμελείται φιλοσοφικά κείμενα από τα γαλλικά και τα λατινικά (Σπινόζα). Βιβλίο του: Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου (2006).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου