Λέων Τολστόι: Αναζητώντας ένα γαλήνιο τέλος

Λέων Τολστόι

 

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΡΔΟΜΕΝΙΔΗ*

 

Οι τελευταίοι μήνες της ζωής του Τολστόι 

σε μία ευανάγνωστη μυθιστορηματική βιογραφία

Tζέι Παρίνι

Ο τελευταίος σταθμός

Μετάφραση: 

Μαρίνα Τουλγαρίδου

Αθήνα, Εκδόσεις Τόπος 2007

1η ανατύπωση 2009, 383 σ.

Ο τελευταίος σταθμός του Αμερικανού ποιητή, μυθιστοριογράφου και κριτικού Τζέι Παρίνι (γενν. 1948, Πενσυλβάνια, ΗΠΑ) είναι η μυθιστορηματική ανάπλαση του τελευταίου χρόνου ζωής του Λέοντος Νικολάγεβιτς Τολστόι.

Συμπληρώνοντας τα ογδόντα του χρόνια (είχε γεννηθεί στη Γιάσναγια Πολιάνα το 1828), ο πατριάρχης της ρωσικής λογοτεχνίας απολάμβανε την καθολική αναγνώριση. Το έργο του είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται σε άπαντα, να ανθολογείται και να μελετάται, ενώ σε όλη τη χώρα πραγματοποιούνταν τιμητικές εκδηλώσεις για την επέτειο των γενεθλίων του. Ο ίδιος διατηρούσε ακέραιη τη ζωτικότητά του. Λέει η Σοφία Αντρέγεβνα για τον άντρα της, «Λιόβοτσκα»: «Ό,τι κι αν κάνει, το κάνει απόλυτα: κοιμάται, δουλεύει, χορεύει, ιππεύει, τρώει.». Δημιουργικός επίσης ακόμη, γράφει το Δεν υπάρχουν ένοχοι στον κόσμο αλλά και μία ανθολογία γνωμικών για τον Θεό και τη ζωή, αλληλογραφεί με τον Μπέρναρ Σο και τον Γκάντι. Η συνείδησή του όμως παραμένει ανήσυχη και μέσα του μαίνεται η σύγκρουση ανάμεσα στις θρησκευτικές και κοινωνικές του αντιλήψεις από τη μία μεριά και στη ζωή που απολαμβάνει ως ευγενής και μεγαλοκτηματίας: «Το γεγονός ότι συνεχίζω να ζω [...] σε φοβερές, επαίσχυντες συνθήκες πολυτέλειας, σε αντίθεση με τη φτώχεια που μας περιβάλλει, με βασανίζει όλο και περισσότερο». 

Τολστόι και Βλαντιμίρ Τσερτκόφ

Η διακηρυγμένη πρόθεση του κόμη Τολστόι να αφήσει με τη διαθήκη του τα έσοδα από τα βιβλία του στον «μουζίκο, ρώσικο λαό» βρίσκει αντίθετη τη γυναίκα του, αριστοκράτισσα από πεποίθηση, και τη φέρνει σε κατάσταση διαρκούς νευρικής κρίσης, με αλλεπάλληλες υστερικές εκρήξεις και λιποθυμικές τάσεις. Μάρτυρες της συνεχούς έντασης ανάμεσα στο ζευγάρι και των αδιάκοπων καυγάδων τους τα παιδιά τους, ο οικογενειακός γιατρός Μακοβίτσκι, ο επιστήθιος φίλος του Τολστόι Βλαντιμίρ Τσερτκόφ (αποδέκτης επίσης της οργής της κόμισσας Τολστόγια, η οποία τον κατηγορεί ανοιχτά ακόμη και ότι σαγήνευσε ερωτικά τον άντρα της), ο νεαρός αφοσιωμένος γραμματέας του Βαλεντίν Μπουλγκάκοφ. Πόσο ν’ αντέξει ο άνθρωπος; Στις 28 Οκτωβρίου 1910, ώρα 3 το πρωί, αφού άκουσε τη γυναίκα του να ψάχνει κρυφά τα συρτάρια του γραφείου του, ο 82χρονος πλέον συγγραφέας εγκαταλείπει τη Γιάσναγια Πολιάνα με μόνη συντροφιά τον γιατρό του, προσπαθώντας να αποδράσει από μία καταπιεστική καθημερινότητα, όπως τη διαμόρφωναν η επιτυχία του, ο ασφυκτικός οικογενειακός περίγυρος και κυρίως η κόντρα του με τη Σοφία Αντρέγεβνα. Ενώ αναζητά τη γαλήνη μακριά από τη γυναίκα του, από τα δεκατρία παιδιά τους και από το κυνηγητό των δημοσιογράφων, θα τον βρει ο θάνατος λίγες μέρες αργότερα, στις 7 Νοεμβρίου, στο σπίτι του σταθμάρχη στον μικρό σιδηροδρομικό σταθμό του Αστάποβο, στη γραμμή του Καυκάσου.

Λέων και Σόνια (Σοφία) Τολστόι

Ο Παρίνι αξιοποιεί με θαυμαστό τρόπο το πλούσιο υλικό που του παρείχαν τα ημερολόγια και τα απομνημονεύματα προσώπων του στενού κύκλου των Τολστόι και αναπλάθει με αληθοφάνεια αυτόπτη τη ζωή στη Γιάσναγια Πολιάνα· ζωντανεύει επίσης πετυχημένα τις θηριώδεις συγκρούσεις του Τολστόι με τη γυναίκα του, τις συναισθηματικές τους μεταπτώσεις αλλά και τις ευρύτερες ιδεολογικές ζυμώσεις που οδήγησαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιεί την πολυφωνική αφήγηση: η γυναίκα και η κόρη του, ο γιατρός του, ο έμπιστός του και ο γραμματέας του, παίρνουν διαδοχικά τη σκυτάλη της αφήγησης και φωτίζουν καθένας από τη δική του οπτική ―και κυρίως με τη δική του, ιδιαίτερη γλώσσα― τα διάφορα περιστατικά. Σε κρίσιμα σημεία της αφήγησης, μεταξύ των κεφαλαίων παρεμβάλλονται λυρικά ιντερμέδια του Παρίνι, που αποβλέπουν στο να περιορίσουν την ένταση (αλλά μάλλον διασπούν την ατμόσφαιρα). Αντίθετα, ευστοχούν οι παρένθετες σελίδες που επιγράφονται με τα αρχικά Λ.Τ. και είναι αυτούσια αποσπάσματα από επιστολές και ημερολογιακές καταγραφές του ίδιου του Τολστόι.

Κρίστοφερ Πλάμερ και Έλεν Μίρεν

στον κινηματογραφικό Τελευταίο σταθμό

Ο Αμερικανός συγγραφέας σκιτσάρει με μεγάλη ευκρίνεια πρωτίστως τους δύο βασικούς ήρωες, τον Τολστόι και τη δυναμική γυναίκα του (χωρίς να παίρνει φανερά το μέρος κανενός), και λιγότερο τα υπόλοιπα πρόσωπα που τους περιβάλλουν, σ’ ένα ευανάγνωστο βιβλίο που ισορροπεί επιδέξια ανάμεσα στη μυθοπλασία και στα ιστορικά γεγονότα ― ίσως είναι χρήσιμο να το έχει διαβάσει κανείς προτού απολαύσει την κινηματογραφική του μεταφορά από τον Μάικλ Χόφμαν, με τον Κρίστοφερ Πλάμερ και την Έλεν Μίρεν στους πρωταγωνιστικούς ρόλους.

 [ πρώτη δημοσίευση: Η Καθημερινή / «Τέχνες και Γράμματα», 22.8.2010 ]

* Ο Γιώργος Κορδομενίδης είναι εκδότης-διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού Εντευκτήριο