Ένας έρωτας στη σκιά του Τείχους του Βερολίνου

του Γιώργου Κορδομενίδη

[με αφορμή τη συμπλήρωση σήμερα 25 χρόνων από την πτώση του Τείχους]

Κρίστα Βολφ

Μοιρασμένος ουρανός: Μυθιστόρημα

Μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια: Κυριακή Χρυσομάλλη-Henrich

Θεσσαλονίκη, University Studio Press 2009, 299 σελ.

Το τείχος το επέβαλε ο ιμπεριαλισμός να υψωθεί και έγινε ακριβώς παραμονές, όταν τα ΝΑΤΟϊκά στρατεύματα απειλούσαν να εισβάλουν στο Βερολίνο, ιδιαίτερα βεβαίως στο ανατολικό Βερολίνο, στο έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Και ρωτάμε: Δεν είχε δικαίωμα ένας λαός, μια εξουσία εργατική ή η οποιαδήποτε κυβέρνηση να σεβαστεί τα σύνορά της και να υψώσει το τείχος μέσα στο έδαφός της;

Αλέκα Παπαρήγα, Γ.Γ. του ΚΚΕ 

ομιλία στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής

9.11.2009

Η ελευθερία δεν είναι μόνο για τους οπαδούς ενός κόμματος, όσο πολυπληθείς κι αν είναι αυτοί, αλλά κάτι που θα έπρεπε να ισχύει και για όσους σκέφτονται διαφορετικά.

Ρόζα Λούξεμπουργκ (1871-1919)

Η Κρίστα Βολφ, γεννημένη το 1929 στο Λάντσμπεργκ (σήμερα ανήκει στην Πολωνία), σπούδασε γερμανική φιλολογία στη Λειψία και την Ιένα και υπήρξε για πολλά χρόνια η πιο δημοφιλής συγγραφέας της (κάποτε) Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, μέχρις ότου, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, παραδέχτηκε πως μεταξύ 1959 και 1962 συνεργάστηκε “ανεπίσημα” με τη Στάζι, τη διαβόητη μυστική υπηρεσία πληροφοριών της πατρίδας της. Ωστόσο, γρήγορα βρήκε τη θέση της στη λογοτεχνική σκηνή της ενιαίας από τότε Γερμανίας. Έχει εκδώσει πάνω από 25 βιβλία με μυθιστορήματα, διηγήματα, δοκίμια, χρονικά και κριτικές.

Μυθιστόρημα ενηλικίωσης

Ο Μοιρασμένος ουρανός ―αναφορά στο διχοτομημένο Βερολίνο― είναι το πρώτο της βιβλίο, που την καθιέρωσε ευρύτατα, της απέφερε το βραβείο Χάινριχ Μαν της Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο σε σενάριο της ίδιας.

Αύγουστος 1961. Μια νεαρή γυναίκα από το Δυτικό Βερολίνο, συνοδευόμενη 

από τον φίλο της, σκαρφαλώνει στο τείχος, για να μιλήσει στη μητέρα της
στην πλευρά του Ανατολικού Βερολίνου.

[εικόνα και λεζάντα από το http://dimartblog.com]

Αφηγείται τον καταδικασμένο έρωτα ανάμεσα σε μια νέα, ρομαντική κοπέλα, τη Ρίτα Ζάιντελ, που αναζητά τον εαυτό της, και σε έναν κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερό της χημικό μηχανικό, τον ρεαλιστή και κυνικό Μάνφρεντ Χέρφουρτ. Φόντο της δράσης αποτελεί κυρίως ένα εργοστάσιο παραγωγής βαγονιών τραίνου, περιβάλλον που η Βολφ γνώρισε “από μέσα”, καθώς είχε αναλάβει να διευθύνει τον κύκλο «Οι εργάτες γράφουν» ενός τέτοιου εργοστασίου και είχε γίνει μέλος μιας ομάδας βιομηχανικής παραγωγής.

Εύκολα μπορεί κανείς να κατατάξει το βιβλίο στα bildungsroman (μυθιστορήματα ενηλικίωσης), είδος που άνθησε ιδιαίτερα στη γερμανόφωνη πεζογραφία. Ωστόσο ―κι εδώ η Βολφ κάνει την πρώτη της μεγάλη τομή―, ενώ παραδοσιακά το είδος αυτό είχε στο επίκεντρό του κάποιον νεαρό άνδρα, εδώ παρακολουθούμε την εξέλιξη μιας νέας γυναίκας και, ουσιαστικά, την ενσωμάτωσή της στην ανδροκρατούμενη κοινωνία.

Κι ενώ ο Μάνφρεντ είναι αυτός που εκπροσωπεί τη γενιά της Βολφ (αυτός διαμορφώθηκε στη διάρκεια του νασισμού μέσα σε μια δυσλειτουργική οικογένεια, σε κλίμα ψυχρότητας, με πατέρα που πρώτα ήταν εθνικοσοσιαλιστής και μετά ασπάστηκε τον κομμουνισμό), η προσωπικότητα που ανατέμνεται είναι της Ρίτας, από την αρχική της επιλογή να γίνει δασκάλα (δηλαδή να εξελιχθεί ως άτομο και να συμμετάσχει στις κοινωνικές διαδικασίες) μέχρι την οικειοθελή προσχώρησή της σε μια ομάδα εργατών του εργοστασίου, που αυτοί γίνονται πια οι “μέντορές” της κατά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης και συνειδητοποίησής της.

Παρότι ενσωματώνει στην αφήγηση πολλά δικά της βιώματα, η συγγραφέας πλουτίζει την εξιστόρηση με υπαρξιακά ερωτήματα και φιλοσοφικές ανησυχίες, συνδυάζοντάς τα με την πολιτική κατάσταση στην οποία ζει η ηρωίδα της.

Ανάμεσα στα δυο τείχη, το εξωτερικό και το εσωτερικό, υπήρχαν αντιαρματικά εμπόδια, νάρκες, ηλεκτροφόρα σύρματα. Κάθε εκατό μέτρα και μια ανυψωμένη σκοπιά (συνολικά 302) με προβολείς το βράδυ και εκπαιδευμένα σκυλιά που περιπολούσαν με στρατιώτες του Λαϊκού Στρατού. Το Τείχος είχε συνολικό μήκος 167,8 χιλιόμετρα. Τα 45 από αυτά ήταν μέσα στο κέντρο του Βερολίνου και τα υπόλοιπα περικύκλωναν το Δυτικό Βερολίνο. 

[εικόνα και λεζάντα από το http://dimartblog.com]

Νεοτερική αφήγηση

Ήδη από αυτό το πρώτο της βιβλίο, η Βολφ τόλμησε να χρησιμοποιήσει ένα αφηγηματικό ύφος που απείχε από το κανονιστικό «σοσιαλιστικό μοντέλο» του περίφημου Προγράμματος του Μπίτερφελντ, σύμφωνα με το οποίο οι συγγραφείς έπρεπε να προβάλλουν μόνο θετικούς ήρωες και να αποφεύγουν κάθε κριτική και αυτοκριτική στάση. Το νεοτερικό της ύφος, όπως επισημαίνει και η μεταφράστρια στο διεξοδικό της επίμετρο, συγκροτούν «εσωτερική προοπτική που καταλήγει σε εσωτερικό μονόλογο, διάσπαση του αφηγηματικού προσώπου εκφοράς, ρέουσα αφήγηση που ενσωματώνει ευθύ και πλάγιο λόγο κ.ά.».

Μέσα από ένα παιχνίδι αντιθέσεων ανάμεσα στο χωριό και την πόλη, το ιδιωτικό και το δημόσιο, την ατομική και τη συλλογική ευθύνη, τη θέση των εργατών και των διανοουμένων στην κοινωνία, η Βολφ σκιαγραφεί με τόλμη τη μονολιθικότητα της χώρας της αλλά και τις απώλειες που πρέπει να υποστεί το άτομο (και μάλιστα μια γυναίκα) προκειμένου να ενσωματωθεί στην κοινωνία της εποχής.

Το μνημείο για την Ανατολικογερμανίδα Όλγα Segler
που σκοτώθηκε όταν προσπάθησε να δραπετεύσει πάνω από
το Τείχος του Βερολίνου, στις 25 Σεπτεμβρίου 1961.

[εικόνα και λεζάντα από το http://dimartblog.com]

Η ηρωίδα της βέβαια επιλέγει συνειδητά να μην ακολουθήσει τον αγαπημένο της στον κατ’ εκείνον παράδεισο του Δυτικού Βερολίνου, όμως δεν λείπουν οι άλλοτε ρητές κι άλλοτε έμμεσες αναφορές της Βολφ στα προβλήματα της ζωής στην Ανατολική Γερμανία, το καθεστώς της οποίας είχε ανυψώσει, από τα μέσα Αυγούστου του 1961 και για πάνω από 28 χρόνια, ένα «αντιφασιστικό τείχος προστασίας» συνολικού μήκους 107 χλμ., στο οποίο βρήκαν τον θάνατο περί τους 140 Ανατολικογερμανούς πολίτες που αποπειράθηκαν να το περάσουν κρυφά αναζητώντας την ελευθερία. Άλλα 250 άτομα, ηλικιωμένα κυρίως, υπέστησαν καρδιακή προσβολή στη διάρκεια των πολύωρων και εξαντλητικών ελέγχων στα φυλάκια του τείχους.

Ο «Μοιρασμένος ουρανός» δεν είναι από τα δυσπρόσιτα κείμενα της Βολφ. Συμβάλλει σ’ αυτό και η προσεγμένη μετάφραση της Κυριακής Χρυσομάλλη-Henrich, που ήδη έχει στο ενεργητικό της τη μετάφραση του σπουδαίου βιβλίου της Βολφ Ένα πρότυπο παιδικής ηλικίας.

[ περισσότερα για το Τείχος του Βερολίνου και την πτώση του βλ. στο αφιέρωμα του dimartblog: http://dimartblog.com/2014/11/09/berlin-wall ]