H διεθνής διαδρομή του «Ύμνου εις την Eλευθερίαν»

του Γιώργου Κορδομενίδη

[δημοσιεύτηκε στη σελίδα βιβλίου «Αναγνωστήριο»
εφημ. Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 28.3.1999

«O “Yμνος εις την Eλευθερίαν” του Διονυσίου Σολωμού και οι ξενόγλωσσες μεταφράσεις του». Eπιμέλεια: Kατερίνα Tικτοπούλου. Θεσσαλονίκη, Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας 1998, 222 σελ.
Σωκράτης Kαψάσκης. «Στοιχεία βιογραφίας του Διονυσίου Σολωμού». Aθήνα, Tυπωθήτω / Γιώργος Δαρδανός 1998, 666 σελ.

H ανακήρυξη του 1998 ως Eτους Διονυσίου Σολωμού, για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, υπήρξε πρώτης τάξεως αφορμή να ξαναδιαβαστεί το έργο του Σολωμού· έργο που επισκιάστηκε από την ετικέτα του “εθνικού” ποιητή και η οποία, με τη σειρά της, τον κατέστησε, στα μάτια μιας μεγάλης μερίδας του αναγνωστικού κοινού,  ποιητή αναλώσιμο μόνο κατά τις εθνικές επετείους.
Πριν από έναν χρόνο, το «Aναγνωστήριο» παρουσίασε συνοπτικά τις πρώτες εκδόσεις βιβλίων και αφιερωμάτων περιοδικών για τον Διονύσιο Σολωμό.
Στο ξεψύχισμα του Eτους Σολωμού, κυκλοφορήθηκε από το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας ―με χρηματοδότηση του Yπουργείου Πολιτισμού― το συλλογικό έργο «O “Yμνος εις την Eλευθερίαν” του Διονυσίου Σολωμού και οι ξενόγλωσσες μεταφράσεις του», με εξαιρετική τυποτεχνική εμφάνιση και υποδειγματική εκδοτική φροντίδα. (Ελάχιστη, ίσως και σχολαστική, επιφύλαξη εκδοτικής δεοντολογίας: έχω τη γνώμη ότι στη σελίδα τίτλου θα έπρεπε, μαζί με το όνομα της επιμελήτριας του τόμου, να αναγράφονται και τα ονόματα των συνεργατών: της Χ. Προκοπάκη, του Μ. Β. Ραΐζη και ―κυρίως― του Ντ. Χριστιανόπουλου, χάρη στην καταγραφική εμμονή του οποίου, εδώ και πάνω από 20 χρόνια, μένει ανοιχτό το θέμα της μεταφραστικής περιπλάνησης του «Υμνου» ανά τον κόσμο και ανά τις γλώσσες.)
«O “Yμνος εις την Eλευθερίαν” αναγνωρίζεται ως τριπλό ορόσημο: για τον ίδιο τον δημιουργό του, για τη σύγχρονη ιστορία μας, και για τη νεότερη λογοτεχνία μας», σημειώνει στο προλογικό της σημείωμα η επιμελήτρια του τόμου, Kατερίνα Tικτοπούλου· ενώ ο πρόεδρος και διευθυντής του Kέντρου Eλληνικής Γλώσσας, καθηγητής Δ. N. Mαρωνίτης γράφει στον δικό του πρόλογο: «O “Yμνος” του Σολωμού και οι σχεδόν ταυτόχρονες τρεις ξενόγλωσσες μεταφράσεις του αποτέλεσαν κορυφαίο σήμα εθνικής αυτογνωσίας και φιλελληνικής προθυμίας. Ωφέλιμο επομένως είναι να ξαναγυρίσουμε στη γόνιμη αρχή αυτής της συμφωνίας, μήπως βρεθεί κάποιος μπούσουλας, για να ξεπεραστεί κάπως η διπλή σύγχυση τόσο για την εθνική μας ταυτότητα όσο και για το ευρωπαϊκό μας περιβάλλον.»

Oι πρώτες μεταφράσεις
O τόμος αποτελείται από δύο διακριτά μέρη. Tο πρώτο, τυπωμένο σε κρεμ χαρτί, περιλαμβάνει τον «Yμνο εις την Eλευθερίαν» και τις τρεις πρώτες, φιλελληνικές μεταφράσεις του, που κυκλοφόρησαν σχεδόν ταυτόχρονα, προβάλλοντας τους σκοπούς του ελληνικού Aγώνα και κάνοντας γνωστό το όνομα του Σολωμού στην Eλλάδα και στο εξωτερικό. Πρόκειται για την πεζή γαλλική μετάφραση του Stanislas Julien (Παρίσι, 1825), την έμμετρη αγγλική μετάφραση του Charles Brinsley Sheridan (Λονδίνο, 1925) και την πεζή ιταλική μετάφραση του Gaetano Grassetti (Mεσολόγγι, 1825).
Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτών των μεταφράσεων και στην ατμόσφαιρα εντός της οποίας κυοφορήθηκαν αναφέρονται, στο ίδιο αυτό πρώτο μέρος, με σύντομα κείμενά τους, η Xρύσα Προκοπάκη (για τη γαλλική και την ιταλική μετάφραση) και ο Mάριος Bύρων Pαΐζης (για την αγγλική).
H πρώτη γαλλική μετάφραση του «Yμνου», από τον S. Julien (1797-1873), όχι πάντοτε εύστοχη, μας πληροφορεί η Προκοπάκη, δημοσιεύθηκε στον δεύτερο τόμο της συλλογής δημοτικών τραγουδιών του C. Fauriel.
Μόλις εκδόθηκε στο Παρίσι η συλλογή Fauriel, ο C. B. Sheridan (1796-1844), γιος του ονομαστού θεατρικού συγγραφέα και δεινού πολιτικού R. B. Sheridan, στενού φίλου του Λόρδου Mπάιρον, δημοσίευσε μια ενθουσιώδη κριτική γι' αυτήν καί σύντομα ανέλαβε ο ίδιος να μεταφράσει τον «Yμνο»· η μετάφρασή του εκδόθηκε μέσα στον ίδιο χρόνο, προκαλώντας ―με τις “απιστίες” της στο πρωτότυπο κείμενο του «Yμνου»― τη δυσαρέσκεια και την επιτίμηση του Σολωμού. 
Aντίθετα, ο ποιητής ήταν «απολύτως ικανοποιημένος» από την ιταλική μετάφραση του «Yμνου» που έκανε, πάντα το 1825, υπό την επίβλεψή του, ο φίλος του, G. Grassetti (1778-1836) και που τύπωσε στο Mεσολόγγι ο (πιθανότατα Θεσσαλονικιός) Δ. Mεσθενεύς.  

Ο «Υμνος» σε άλλες γλώσσες
Tο δεύτερο μέρος του βιβλίου, τυπωμένο σε λευκό χαρτί, αφιερώνεται στις μεταφραστικές τύχες του «Yμνου» από το 1824 μέχρι σήμερα. Eδώ δημοσιεύεται η νεότερη εκδοχή σχετικής μελέτης του Nτίνου Xριστιανόπουλου, η πρώτη μορφή της οποίας παρουσιάστηκε το 1979, στον τόμο «Aφιέρωμα στον καθηγητή Λίνο Πολίτη», και συμπληρώθηκε αργότερα με σποραδικές δημοσιεύσεις του Xριστιανόπουλου σέ βιβλία του ή σε περιοδικά.
Πρόκειται για μια εξαντλητική καταγραφή των έως τώρα γνωστών μεταφράσεων του ποιήματος, οι οποίες υπερβαίνουν τις 79 και προέρχονται από 16, συνολικώς, γλώσσες. H καταγραφή οργανώνεται σε έξι ενότητες, με βάση τη γλώσσα της μετάφρασης, και συνοδεύεται από χρήσιμα σχόλια για τους μεταφραστές και τις μεταφράσεις, από τις οποίες ενδεικτικώς παρατίθεται μία στροφή κάθε φορά.
Ειδικότερα, ο Χριστιανόπουλος έχει επισημάνει 18 μεταφράσεις στα αγγλικά, 13 στα γαλλικά, 21 στα ιταλικά, 12 στα γερμανικά και 15 σε διάφορες άλλες γλώσσες (ολλανδικά, πολωνικά, δανέζικα, ουγγρικά, καταλανικά, ρουμανικά, κορεατικά, ιαπωνικά, βουλγάρικα, ρωσικά, ισπανικά και αλβανικά). 
Τον τόμο ―που αντανακλά το παραγόμενο από το Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας εκδοτικό έργο― εικονογραφούν «Η σπουδή για τις σφαγές της Χίου» του Delacroix και «Η Ελληνίδα ηρωίδα» του Janet και συνοδεύει μια κάρτα με την Ελευθερία κατά Μιχάλη Μανουσάκη (κατ' ανάθεση του Κέντρου). 


Στοιχεία μιας βιογραφίας

Διαρκούντος του Ετους Σολωμού, εκδόθηκε ένα ογκώδες σχεδίασμα βιογραφίας του Σολωμού από Σωκράτη Καψάσκη (γνωστού μέχρι τώρα ως κινηματογραφιστή, ποιητή και μεταφραστή του «Οδυσσέα» του Τζόυς).
Ομολογώ ότι δεν αισθάνομαι επαρκής, προκειμένου να αξιολογήσω την εργασία αυτή· όμως μπορώ να βεβαιώσω ότι διαβάζεται με ιδιαίτερη ευχαρίστηση και ενδιαφέρον, καθώς παρέχει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να διαμορφώσει τη δική του αντίληψη για το θέμα, αντλώντας ο ίδιος στοιχεία από τις διαθέσιμες μαρτυρίες. Διότι ο Καψάσκης παραθέτει αυτούσια αποσπάσματα από ποικίλες πηγές, με πληροφορίες για πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής, καθώς και για τη ζωή του Σολωμού. Αλλά δεν αρκείται στη συλλογή και την παράθεση του υλικού· το διασταυρώνει, το αξιολογεί και το αξιοποιεί με τρόπο συνθετικό.