Βάνα Χαραλαμπίδου: Παλμύρα - Το μυθικό βασίλειο της Ζηνοβίας

Είναι ένας από τους πιο ονομαστούς και γοητευτικούς τόπους του κόσμου. Η «Ταντμούρου» των Ασσυρίων και Βαβυλώνιων, η Ταντμούρ των Αραμαίων, ο «φάρος μέσα στην έρημο» τη συριακή, στο φυσικό σύνορο του Ευφράτη, στο σταυροδρόμι του δυτικού εμπορικού δρόμου που επί χιλιετίες διέσχιζαν τα καραβάνια, η πολιτεία που, σύμφωνα με τις γραφές, έχτισε ο βασιλιάς Σολομώντας, η Παλμύρα! Και γέννησε μια μυθική βασίλισσα, την επιβλητική, ικανή, θαρραλέα, τολμηρή, φιλόδοξη και αποφασιστική, τη «βασίλισσα της άμμου» Ζηνοβία. Που στη σύντομη ―μόλις πεντάχρονη― βασιλεία της, κατόρθωσε να μετατρέψει την υποτελή στη Ρώμη πολιτεία της σε ανεξάρτητο βασίλειο, να δημιουργήσει μια εφήμερη αυτοκρατορία και, μέσα στην παλμυρινή όαση, μια περίλαμπρη πολιτεία με ναούς, στοές, αγορές, λουτρά, επαύλεις, αποθήκες και χάνια, κατάφερε να κατακτήσει ολόκληρη τη Συρία, τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και να ανακηρυχτεί Αυγούστα, να τρομάξει τους Ρωμαίους επικυρίαρχους του τότε κόσμου, και τελικά να συλληφθεί σ’ ένα άδοξο τέλος που σήμαινε την ολοκληρωτική καταστροφή και τον οριστικό μαρασμό της μαγικής της φοινικούπολης, της Παλμύρας των μοναδικών μνημείων και των καραβανιών της Ανατολής.

Χάρη σε μια πηγή νερού στο κέντρο της Συροαραβικής όασης, η Παλμύρα κατοικήθηκε από τη δεύτερη προ Χριστού χιλιετία. Το πέρασμα του Μεγαλέξανδρου παραδίδει το αραμαϊκό κράτος της Παλμύρας στην ελληνική επιρροή, ενώ κατά την εποχή των επιγόνων ανήκει στο βασίλειο των Σελευκιδών, μέχρι να γίνει ένα κράτος μεθοριακό στα σύνορα των δύο υπερδυνάμεων της εποχής, της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της περσικής. Η Παλμύρα άρχισε να πλουτίζει επικίνδυνα τον πρώτο π.Χ. αιώνα. Αργότερα, θα κερδίσει την εύνοια του αυτοκράτορα Αδριανού, που την συμπεριέλαβε στο αμυντικό αυτοκρατορικό σύστημα, την εξόπλισε για να αντιμετωπίζει τους εχθρούς της αυτοκρατορίας, κυρίως τους Πέρσες αλλά και τους κάθε λογής ληστές, της απέδωσε τον τίτλο της «Μητροπόλεως» και το επίθετο «Αδριανή Παλμύρα». Την εποχή του Καρακάλλα θα αποκτήσει τον τίτλο της «Colonia», ενώ, σύμφωνα με το διάταγμά του, και οι παλμυρινοί, όπως όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας, έχουν την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη.

Στοιχειωμένη από τον πολύγλωσσο κοσμοπολιτισμό της, το πολύχρονο αλισβερίσι των εμπορευόμενων όλου του κόσμου, τη λαγνεία της τρυφηλής ζωής των παλμυρινών, το μακρόσυρτο τραγούδι των βεδουίνων που κατέφευγαν εδώ, τις επιγραφές των Αραμαίων - μεσιτών των μεταξύ Ανατολής και Δύσης συναλλαγών, τον ελληνικό λόγο των φιλοξενούμενων της βασίλισσας φιλοσόφων και καλλιτεχνών, τις βαρβαρικές φωνές της μόνιμης απειλής των Περσών, την κλαγγή των όπλων των ρωμαϊκών λεγεώνων, τους αλαλαγμούς των Αράβων επιδρομέων, την υπεροχή των βυζαντινών επικυρίαρχων, μέχρι και τις ιαχές των Μογγόλων του Ταμερλάνου, η Παλμύρα συνιστά σήμερα έναν από τους μεγαλοπρεπέστερους αρχαιολογικούς χώρους όλου του κόσμου, που είναι κηρυγμένος ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς από την Ουνέσκο.

Σημαντικός κόμβος στους δρόμους του μεταξιού, στο σύνορο των δύο αυτοκρατοριών που ήλεγχαν οι Ρωμαίοι και οι Πέρσες, πέρασμα ανάμεσα στη λεκάνη της Μεσογείου και τους αρχαίους λαούς της Μεσοποταμίας, σταθμός των μεγάλων καραβανιών που ταξίδευαν στην Ανατολή, από την Κίνα, την Περσία και τη Μεσοποταμία προς τη Δύση, τόπος διακίνησης αγαθών και γνώσης, σημαντική και ως στρατηγικής σημασίας προκεχωρημένο φυλάκιο, προστατευμένο από τις επιθέσεις των εισβολέων χάρη στην απομονωμένη μέσα στην έρημο θέση της, πολύτιμη όαση κρυμμένη στην απέραντη έρημο, με ελληνική διοικητική οργάνωση, με «Βουλή και Δήμο Πυλμηρηνών», η Παλμύρα, ένας από τους πιο ονομαστούς και πιο γοητευτικούς τόπους του κόσμου, η πόλη των φοινίκων, η μητρόπολη των Αραμαίων και των Βεδουίνων, ο στόχος των Περσών, των Λατίνων και των Αράβων, η πόλη - μαρτυρία του ανταμώματος των ελληνοσυριακών παραδόσεων, άνθησε από τον πρώτο έως και τον τρίτο αιώνα και χάρισε στην ιστορία ένα από τα πιο μυθικά για την ομορφιά και την τόλμη, την ικανότητα και τις φιλοδοξίες του πρόσωπα, τη βασίλισσά της Ζηνοβία, την «κόρη της ερήμου».

Η βασίλισσα Ζηνοβία (πηγή: διαδίκτυο)

Η γενναία βασίλισσα της Παλμύρας Ζηνοβία, η Μπατ Ζαμπάι ή Ζαϋνάμπ των Παλμυρινών, η Ζεϋνάμπ, η βασίλισσα της ερήμου, αραβικής γενιάς, ήταν μια από τις πιο μορφωμένες και γλωσσομαθείς γυναίκες της εποχής της ―μιλούσε ελληνικά, λατινικά, αραμαϊκά και αιγυπτιακά―, ικανή και τολμηρή, όμορφη, αποφασιστική και απρόσιτη, υπέρμετρα φιλόδοξη, ίσως κι αδίστακτη, μια από τις πιο φημισμένες γυναίκες της ιστορίας και του θρύλου, που έμελλε να ζήσει μεγάλη δόξα στην εφήμερη βασιλεία της (267– 272). Ύπαρξη σαγηνευτική, πλάσμα ακαταμάχητα χαρισματικό, πέρασε από την ιστορία στον μύθο, με το όνειρό της να κάνει την Παλμύρα όχι μόνο εμπορικό αλλά και πνευματικό κέντρο.
Ήταν σύζυγος του βασιλιά Σεπτίμιου Οδαίναθου. Ο Οδαίναθος δολοφονήθηκε κάτω από ανεξιχνίαστες συνθήκες μαζί με τον γιο και διάδοχο του, για να επιτρέψει στους ιστορικούς του μέλλοντος να αναμιγνύουν με σαφείς υπαινιγμούς το όνομα της φιλόδοξης συζύγου του σ’ αυτό τον αιφνίδιο θάνατό. Θέλοντας να γίνει βασίλισσα όλης της Ανατολής, η Ζηνοβία, που πολύ γρήγορα κατάλαβε ότι η σωτηρία της Παλμύρας δεν εξαρτιόταν από την υποτέλεια αλλά από το παιχνίδι ισορροπίας ανάμεσα στους Ρωμαίους και στους Πέρσες, πήρε την εξουσία στα χέρια της, συμμάχησε αρχικά με τους Ρωμαίους εναντίον των Περσών, κατέκτησε πολύ σύντομα, με τον πιστό παλμυρινό στρατό της,  ολόκληρη τη Συρία και την Παλαιστίνη, εξεστράτευσε και κατέλαβε την Αίγυπτο ―για να στερήσει τη Ρώμη από τον «αυτοκρατορικό σιτοβολώνα»―, έφτασε με τα στρατεύματά της στη Μικρά Ασία, τη Βιθυνία και τη Χαλκηδόνα. 

Τον ίδιο καιρό, μετέτρεψε την όαση των καραβανιών Παλμύρα σε μια λαμπρή πολιτεία, με μεγαλόπρεπους δρόμους, μεγάλες αγορές, στοές με διώροφες κιονοστοιχίες, ναούς και ιερά, θέατρα όπου δίνονταν οι λαμπρότερες παραστάσεις, πολυτελή λουτρά, επαύλεις και παλάτια, αποθήκες εμπορευμάτων, στάβλους και χάνια για τους ταξιδιώτες και εμπορευόμενους, τους οποίους φυσικά φορολογούσε… Σ’ αυτήν την πόλη φιλοξένησε ο έμπορος Μελής Αγρίππας τον αυτοκράτορα Αδριανό «μέσα σε μια εκθαμβωτική και βάρβαρη χλιδή», προσφέροντάς του «κυνηγετικές γιορτές μέσα στην έρημο», με θύματα λιοντάρια, όπως γράφει η Μ. Γιουρσενάρ.

Με οργανωμένο τον στρατό της, από τοξότες, βεδουίνους «καμηλάτες», αλλά και με εξοπλισμένο τρομερό ιππικό, που έθετε υπό την προστασία του τα καραβάνια που περνούσαν τον Ευφράτη, ή τον Τίγρη, ή έφταναν εδώ από τη Δαμασκό ή από τη Βαβυλώνα για να βρουν κατάλυμα και ανεφοδιασμό. Χάρη στην αφθονία του νερού, τη φύλαξη των πηγαδιών της που εξασφάλιζε, και στην ασφάλεια που πρόσφερε με τις νυχτερινές της φρουρές, κατόρθωσε, εισπράττοντας πολύτιμους δασμούς, να γεμίζει τα θησαυροφυλάκιά της με χρυσάφι και να μετατρέπει τη φοινικούπολη στον έναν από τους δύο κόμβους του παγκοσμίου εμπορίου της εποχής, μαζί με την Αλεξάνδρεια, καθώς είχε τον έλεγχο στους δρόμους από και προς τη Ρώμη, τη Μικρά Ασία, την Αντιόχεια, τα παράλια της Ινδίας, την κεντρική Ασία, την Κίνα, την Αίγυπτο, την Αραβία. Τα καράβια, που σύντομα απέκτησαν οι παλμυρινοί, διέσχιζαν τον Ινδικό ωκεανό. 

Η Παλμύρα ζούσε μέσα στη μέθη της νίκης, τις διασκεδάσεις και την πολυτέλεια. Πολύτιμα ποικιλμένα βαμβακερά, μάλλινα και μεταξωτά υφάσματα, εξαιρετικά προϊόντα της τέχνης των Κοπτών της Αιγύπτου, που βρέθηκαν μέσα στα ταφικά της μνημεία, μαρτυρούν όχι μόνο τη μεγάλη δεξιοτεχνία και πείρα των τεχνιτών της υφαντικής αλλά και το υψηλό επίπεδο διαβίωσης των Παλμυρινών. Περίφημη υπήρξε και η παλμυρινή αργυροχρυσοχοϊα, όπως μαρτυρούν ευρήματα της τέχνης αυτής ―κοσμήματα, σφραγίδες, νομίσματα―, που απεικονίζονται και στα εξαίρετα γλυπτά της Παλμύρας.
Η βασίλισσα δεν αρκέστηκε μόνο σ’ αυτό. Στην πόλη της έπρεπε να συγχωνεύονται όλα τα θρησκευτικά ρεύματα της εποχής. Δεν φοβήθηκε τις ξένες πνευματικές αξίες και δεν παρέλειψε να καλέσει στην αυλή της ποιητές, ρήτορες, συγγραφείς, αρχιτέκτονες, παιδαγωγούς και φιλοσόφους, καλλιτέχνες και μουσικούς, δασκάλους από τη Μικρά Ασία ή τον νότο της Συρίας, που δίδασκαν ελληνικά, παλμυρικά, αραμαϊκά, λατινικά, ιστορία και αριθμητική. 

Όταν αποφάσισε να ανασυστήσει ένα μεγάλο μεσοποταμιακό κράτος, στο απόγειο της ισχύος της, ανακήρυξε τον εαυτό της Αυγούστα και Αύγουστο τον μονάκριβο γιο της Ουαχμπαλάτ (Wahballath), δέχτηκε πρεσβείες - φόρου υποτελείς στον νέο επικυρίαρχο της Ασίας, και έκοψε νομίσματα με δαφνοστεφανωμένο το πρόσωπό της και το πρόσωπο του γιου της, στεφανωμένου ως Ρωμαίου στρατηγού, προκάλεσε την κοσμοκράτειρα Ρώμη, της οποίας οι συγκλητικοί απαιτούσαν την άμεση και παραδειγματική τιμωρία της αυθάδειας που καταδίκαζε τη Ρώμη σε λιμοκτονία. Οι σιδερόφρακτες λεγεώνες έφτασαν στην παλμυρινή έρημο για να αποτρέψουν την κατάρρευση των τμημάτων της αυτοκρατορίας έξω από τα σύνορα της Μικρασίας, και η Παλμύρα είδε τους συμμάχους της, Πάρθους, Άραβες, Σαρακηνούς και Αρμένιους να την εγκαταλείπουν.


Πολιορκημένη, το καλοκαίρι του 272, από τις ρωμαϊκές λεγεώνες του Αυρηλιανού, που φοβήθηκε την αυξανόμενη δύναμή της, την απώλεια των εδαφών του και την αμφισβήτηση της αυτοκρατορικής του υπεροχής, η Ζηνοβία αρνείται να παραδώσει τη λαμπρή της πολιτεία, την οχυρώνει βιαστικά μ’ ένα τείχος, συλλαμβάνεται όμως από ρωμαϊκό απόσπασμα. 

Η Παλμύρα παραδίδεται στους Ρωμαίους του Αυρηλιανού, που, για να θέσουν τέλος στην παλμυρινή επεκτατική πολιτική, την καταστρέφουν με μεγάλη βαρβαρότητα ολοκληρωτικά, αφανίζουν κάθε άγαλμα και απεικόνιση της φιλόδοξης βασίλισσάς της, ληστεύουν όλους τους θησαυρούς των ναών και των μεγάρων της, και εξοντώνουν όλους τους πιθανούς μελλοντικούς αρχηγούς της. Το παλάτι της Ζηνοβίας, με σημαντικές προσθήκες, μεταβάλλεται σε στρατόπεδο για το ρωμαϊκό στράτευμα. 

Οι πληροφορίες για το τέλος της περήφανης παλμυρινής βασίλισσας δεν συμπίπτουν. Ιστορικοί σημειώνουν πως ο Αυρηλιανός την έσυρε, αυτήν, την «πλουσιότερη βασίλισσα του κόσμου», στολισμένη με όλα τα πολύτιμα κοσμήματά της, πίσω από το άρμα του στον θρίαμβό του στη Ρώμη, ανάμεσα σε αναρίθμητους αιχμαλώτους, μονομάχους, τίγρεις και λιοντάρια και όλη την πανίδα των κατακτημένων παράδεισων της Ανατολής. Κάποιοι σημειώνουν πως τέλειωσε τη ζωή της σε μια βίλα στο Τίβολι, ως πειθήνια σύζυγος ενός Ρωμαίου συγκλητικού. Κάποιοι θέλουν να αυτοκτόνησε μετά την ταπεινωτική μεταφορά της στη Ρώμη.


Το κείμενο αυτό προέρχεται από το βιβλίο της Βάνας Χαραλαμπίδου Τόποι του μύθου και της ιστορίας (Μεταίχμιο) και δημοσιεύεται με αφορμή την κατάληψη της Παλμύρας από τους τζιχαντιστές του ISIS.