ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ περιοδικό / εκδόσεις / εκδηλώσεις

Γράφει ο Γιώργος Κορδομενίδης

Πιερ Πάολο Παζολίνι
ΠΟΙΗΣΗ ΣΕ ΣΧΗΜΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Επιλογή. Δίγλωσση έκδοση (ιταλικά, ελληνικά)
Πρόλογος: Στέφανος Ροζάνης
Μετάφραση: Ανδρέας Ριζιώτης
Αθήνα, Εκδόσεις Τυπωθήτω [Παραφερνάλια] 2005
158 σελ.

Μπορεί στο ευρύτερο ελληνικό κοινό ο Πιερ Πάολο Παζολίνι να είναι γνωστός κυρίως ως σκηνοθέτης ή και ως πεζογράφος, ωστόσο ο ίδιος πρότασσε πάντα ως πρωταρχική και βαρύνουσα την ιδιότητα του ποιητή. Αυτό του το αναγνωρίζουν τουλάχιστον στην πατρίδα του, μάλιστα ο Αλμπέρτο Μοράβια τον είχε χαρακτηρίσει έναν από τους σημαντικότερους Ιταλούς ποιητές του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
Γεννήθηκε το 1922 στην Μπολόνια, πρώτο αγόρι ενός στρατιωτικού καριέρας και μιας μικροαστής δασκάλας. Θα ζήσει σε διάφορες πόλεις ακολουθώντας τις μεταθέσεις του πατέρα του, θα σπουδάσει φιλολογία και θα διδάξει για λίγο σε γυμνάσιο, μέχρις ότου κατηγορηθεί για αποπλάνηση ανηλίκου. Παρότι το δικαστήριο θα τον απαλλάξει, θα εγκατασταθεί οριστικά στη Ρώμη, το 1949. Εκεί θα γράψει ποίηση, πεζογραφία, θέατρο και δοκίμιο, θα γυρίσει ταινίες μοναδικές (Ακατόνε, Μάμα Ρόμα, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Οιδίπους Τύραννος, Θεώρημα, Μήδεια, Σαλό κ.ά.), θα γράψει σενάρια για ταινίες άλλων σκηνοθετών, θα ασκήσει μαχητική αρθρογραφία για την πολιτική κατάσταση στη χώρα του, για τον ρόλο της καθολικής Εκκλησίας, κατά των αμβλώσεων κτλ., θα βρεθεί στη δίνη πολυάριθμων δικαστικών διώξεων, μέχρις ότου δολοφονηθεί φρικτά από ένα “τσόλι”, τη νύχτα μεταξύ 1 και 2 Νοεμβρίου 1975, στην Οστια, προάστιο της Ρώμης. Σαράντα χρόνια μετά τον θάνατό του, φίλοι και εχθροί τροφοδοτούν ακόμη τον μύθο του.




Ο Παζολίνι τύπωσε το 1942, πληρώνοντας το κόστος της, την πρώτη του συλλογή «Ποιήματα στην Καζάρσα» (από το όνομα του χωριού της μητέρας του), γραμμένη στην τοπική διάλεκτο της περιοχής Φριούλι, σχεδόν ακατάληπτη από τους υπόλοιπους Ιταλούς: ποιήματα ελεγειακά χωρίς γλαφυρότητες, με καλοχωνεμένες επιρροές από τον Πάσκολι και τον Μοντάλε. Ηταν η έκφραση μιας ψυχής ονειροπόλας και αυθόρμητης, που σε λίγο θα τη συνέτριβαν η επώδυνη συνειδητοποίηση της ερωτικής του ιδιαιτερότητας, καθώς και η εκτέλεση του μικρότερου αδελφού του Γκουίντο από την “αντάρτικη” ομάδα των κομμουνιστών του Γκαριμπάλντι.
Πολιτικοποιημένος ήδη από το τέλος του πολέμου, και παρά τη διαγραφή του από το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (1949), θα ενταχθεί αμέσως στους πιο ανήσυχους πνευματικούς κύκλους της Ρώμης. Στις ποιητικές του συλλογές αυτής της περιόδου («Οι στάχτες του Γκράμσι», 1957, και «Η θρησκεία του καιρού μου», 1961) θα συγκεράσει με επιτυχία το αισθητικό και ερωτικό του πάθος για τον κόσμο από τη μια, και από την άλλη την επιθυμία του για φως, τη θέλησή του να συναντηθεί στη συνείδησή του με τις δυνάμεις που αλλάζουν τον κόσμο προς το καλύτερο.
Γράφει το αμέσως επόμενο ποιητικό του βιβλίο, «Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου», ενώ ζει μια βαθιά υπαρξιακή κρίση, ιδεολογική και ηθική, συγχρονισμένη με τη γενικότερη κρίση που δοκιμάζει την Ιταλία και που ο ίδιος την αποδίδει στον επιθετικό καπιταλισμό, τη ραγδαία εκβιομηχάνηση, τον άκρατο καταναλωτισμό, την ανυποχώρητη και δίχως επιστροφή αλλοτρίωση του υπο-προλεταριάτου που αυτός είχε λατρέψει και θεοποιήσει. Τώρα η ποίηση του Παζολίνι (το σχήμα του τριαντάφυλλου που δεν κατονομάζει αλλά προϋποθέτει τα αγκάθια) αφουγκράζεται αυτή την ―κατά την άποψή του, τουλάχιστον― παρακμή της χώρας και εκφράζει τη βαθιά απαισιοδοξία του ότι αυτή η ισχυρή τάση μπορεί να αναχαιτιστεί.
Οπως και στο μυθιστόρημά του «Τα παιδιά της ζωής», ο Παζολίνι απογυμνώνει το σκελετωμένο πρόσωπο της ιταλικής κοινωνίας, με τον ίδιο άμεσο τρόπο που απογύμνωνε και τη δική του, προσωπική αλήθεια.
Δεν αρνήθηκε ποτέ ότι η εμπειρία της ομοφυλοφιλίας του ήταν για κείνον ο μοχλός για να γνωρίσει την πραγματικότητα, ο δρόμος για να ανακαλύψει τις αδικίες του κόσμου. Στην «Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου» επιλέγει να είναι ταυτόχρονα αυτοβιογραφικός και πολιτικός, περισσότερο στοχαστικός και λιγότερο “ποιητικός” με την τρέχουσα έννοια του όρου.
Ο λόγος του εδώ είναι καταγγελτικός, κριτικός και διαυγής, σημαδεμένος από έναν παράδοξο, αδιέξοδο μεσσιανισμό (όπως τον ονομάζει ο Στέφανος Ροζάνης) και από στοιχεία Αποκάλυψης:

[...] αυτοί που είχαν μάτια μόνο για να παρακαλούν
αυτοί που έζησαν σα δολοφόνοι κάτω από τη γη,
αυτοί που έζησαν σα ληστές,
στο βάθος της θάλασσας, αυτοί που έζησαν σαν τρελοί
στη μέση τ’ ουρανού
[...]
θα βγουν κάτω απ’ τη γη για να ληστέψουν ―
θ’ ανέβουν από το βάθος της θάλασσας για να σκοτώσουν ―
θα κατεβούν από τα ύψη τ’ ουρανού
για ν’ αρπάξουν ― και για να μάθουν στους σύντροφους
εργάτες τη χαρά της ζωής ― για να μάθουν στους αστούς
τη χαρά της ελευθερίας ―
για να μάθουν στους χριστιανούς
τη χαρά του θανάτου [...].

Αλλά ο Παζολίνι είναι και προφητικός σε ό,τι αφορά τον εαυτό του και τον εδώ και χρόνια “προαναγγελθέντα” θάνατό του:
[...]
Βλέπω με το μάτι
μιας εικόνας τους υπεύθυνους του λιντσαρίσματος.
Παρατηρώ τον εαυτό μου να σφάζεται, με το γαλήνιο
κουράγιο ενός επιστήμονα. Φαίνομαι
να νιώθω μίσος, ενώ γράφω
στίχους γεμάτους ακριβολόγα αγάπη [...].



Με την «Ποίηση σε σχήμα τριαντάφυλλου», ο Παζολίνι κάνει μια καίρια τομή στην ιταλική λογοτεχνία του 20ού αιώνα· γράφει μια πολιτική ποίηση παρακμιακή και ταυτόχρονα αριστερής απόκλισης (Αλμπέρτο Μοράβια), δηλαδή μια πολιτική ποίηση που περιείχε όλη την εσωτερικότητα, τη λεπτότητα, την αβεβαιότητα και τη σεξουαλικότητα της παρακμής και συγχρόνως την ιδεαλιστική ορμή της σοσιαλιστικής ουτοπίας.
Ευαίσθητος και εύστοχος μεταφραστής, ο Ριζιώτης επιλέγει και “γυρίζει” σε ωραία ελληνικά όσα από τα ποιήματα της συλλογής αυτής δεν απαιτούν ιδαίτερη γνώση της ιταλικής πραγματικότητας.