ΠΕΘΑΝΕ Η ΡΕΝΑ ΣΤΑΥΡΙΔΗ-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ

ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΩΛΕΙΑ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ

Πέθανε την Παρασκευή το πρωί η ιστορικός και καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου। Γεννήθηκε το 1944 και σπούδασε νομικά στην Αθήνα και το Στρασβούργο και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι.

Η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου διακρίθηκε στον χώρο της ιστορίας των ιδεών, με δημοσιεύσεις και ανακοινώσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Βασικό της ερευνητικό αντικείμενο ήταν ο δημοτικισμός, το γλωσσικό ζήτημα και η ελληνική παιδεία, ενώ από το πρώτο ήδη βιβλίο της, Δημοτικισμός και κοινωνικό πρόβλημα (1976), που κυκλοφόρησε από τη Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη των εκδόσεων Ερμής που διηύθυνε ο Άλκης Αγγέλου, ξεχώρισε για τη σαφήνεια των ιδεών και του ύφους, το ερευνητικό της πνεύμα και τους ορίζοντες της γραφής της. Παράλληλα, υπήρξε μια διαυγής και μαχητική παρουσία, με σταθερή παρέμβαση στον δημόσιο χώρο των αριστερών και προοδευτικών ιδεών.

(2009) Γλώσσα, εκπαίδευση και πολιτική, Ολκός(2008) Οι φόβοι ενός αιώνα, Μεταίχμιο(2007) Η εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελευθέριου Βενιζέλου, Ελληνικά Γράμματα, [εισήγηση](2005) Ευαγγελικά 1901 - Ορεστειακά 1903 νεωτερικές πιέσεις και κοινωνικές αντιστάσεις, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, [εισήγηση](2004) Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.). Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών(2003) Ευρώπη και νέος ελληνισμός, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, [εισήγηση](2003) Το παρόν του παρελθόντος. Ιστορία, λαογραφία, κοινωνική ανθρωπολογία, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, [εισήγηση](2002) Η εκρηκτική εικοσαετία 1949-1967, Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, [εισήγηση](2000) Δημοτικισμός και κοινωνικό πρόβλημα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, [επιμέλεια](1999) Ο Γ. Σκληρός στην Αίγυπτο, Θεμέλιο(1995) Η ιστορία συνεχίζεται, Ολκός, [μετάφραση](1989) Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, [μετάφραση]

(στοιχεία από την εφημερίδα Η ΑΥΓΗ, 15.11.2009 και τη βάση BIBLIONET του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου)

---------------------------------------------------------------------

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΗ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ

ΣΤΟ ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ (τεύχος 83, 2009)

ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΣΤΑΥΡΙΔΗ-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ

ΟΙ ΦΟΒΟΙ ΕΝΟΣ ΑΙΩΝΑ

Ποιος φοβάται την ιστορία;

Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου. Οι φόβοι ενός αιώνα. Αθήνα, Μεταίχμιο 2008, 310 σελ.

Καλό είναι να ειπωθεί ευθύς εξαρχής, δίχως περιστροφές: το πρόσφατο βιβλίο της Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου, Οι φό­βοι ενός αιώνα, αποτελεί σημαντικό εκδοτικό γεγονός για τις ιστορικές σπου­δές στη χώρα μας, αλλά και γενικότερα για το πεδίο των κοινωνικών και ανθρω­πιστικών επιστημών. Τούτο οφείλε­ται στην πρωτοτυπία και την ποιότητα της νέας αυτής δουλειάς της γνωστής ιστορικού. Καθηγήτρια στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Πά­ντειου Πανεπιστημίου, η συγγρα­φέας έχει δώσει και στο παρελθόν πολλά δείγματα της επιστημοσύνης της. Ωστό­σο, με το παρόν πόνημα κατορθώνει κάτι δυσκολότερο και συνάμα πολυτιμότερο: επιτυγχάνει ένα είδος λιτής ω­ριμότητας, προσφέροντας απόσταγμα στο­χαστικού επιστημονικού λόγου.

Το βιβλίο ανοίγει με μια σύντομη αλλά εξαιρετικά κατατοπιστική εισαγωγή, η οποία παρουσιάζει τα δεδο­μένα του προβλήματος και προϊδεάζει για το όλο εγχείρημα. Εδώ εξηγείται πώς και γιατί η πορεία της ελληνικής κοινωνίας προς την εθνική ολοκλήρω­ση, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, συνοδεύτηκε αναπόδραστα από την επίπονη διαδικασία της διαμόρφωσης μιας ταυτότητας. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, μα και δυσερμήνευτο, είναι το γεγονός ότι, παράλληλα με την εθνική ανάταση που προκαλούσαν οι στρατιωτικές ή πολιτικές επιτυχίες, στην ελληνική κοινωνία αναπτύσσο­νταν και πολύπλευροι φόβοι για το ενδεχόμενο μιας εθνικής αποσταθεροποίησης ή καταστροφής. Έτσι, η πορεία της Ελλάδας προς τη νεωτερικότητα, στον 19ο κι ακόμα σαφέστερα στον 20ό αιώνα, σφραγίστηκε ανεξίτηλα από τη γένεση και λειτουργία των φόβων: φό­βος για την εθνική συνοχή, φόβος για τον εκσυγχρονισμό, φόβος για τη Δύση, φόβος για τους λογίους, φόβος για τη δημοτική γλώσσα, φόβος για τον μαρ­ξισμό και, σε τελική ανάλυση, φόβος για την ιστορία.

Εν συνεχεία, η μελέτη της Σταυρίδη-Πατρικίου διαρθρώνεται σε έντεκα κεφάλαια, οι τίτλοι των οποίων δηλώνουν ανάγλυφα τη σημασία τους. Πιο συγκεκριμένα, τα επιμέρους ζητήματα που εξετάζονται αφορούν την πορεία προς τη νεωτερικότητα και τη γένεση των φόβων, την αποτύπωση και εγκατά­στα­ση του ελληνοχριστιανικού ιδεολογή­μα­τος, τον φόβο της δημοτικής γλώσ­σας, το κίνημα του δημοτικισμού και τον φόβο για τη διάσπαση του δημόσιου λόγου, τις εκσυγχρονιστικές πιέσεις και τον φόβο των διανοουμένων, τον φόβο της Δύσης και το αντίδοτο του εθνικι­σμού, την παρέμβαση των σοσιαλιστών, τον μαρξισμό και τον φόβο της ιστορίας, την ιστοριογραφία στους μετεμφυλια­κούς χρόνους και τον φόβο των αλλα­γών. Η ιστορική και ιστοριογραφική ανάλυση της συγγραφέως προχωρεί εις βάθος, έχοντας όμως ταυτόχρονα την αρετή να επιλέγει τα ουσιώδη και να παραλείπει κουραστικές ενδεχομένως λεπτομέρειες. Το χαρακτηριστικό αυτό συ­νιστά έναν επιπλέον λόγο που κα­θι­στά την ανάγνωση του βιβλίου ευχά­ρι­στη και για τον μη ειδικό αναγνώσ­τη.

Χρειάζεται επίσης να υπογραμμιστεί ότι ο ερευνητικός μόχθος της συγγρα­φέως, που είναι προφανής στο τελικό αποτέλεσμα, ισορροπεί μετρημένα με τη στοχαστική εγρήγορση και τον επί­καιρο προβληματισμό. Τούτο σημαίνει ότι Οι φόβοι ενός αιώνα, παρόλο που ανατέμνουν την ελληνική ιστορία των τελευταίων εκατόν πενήντα χρόνων, διαβάζονται και μιλούν για το σήμερα. Γιατί, όπως πολύ ωραία το έγραψε ο Δ. Ν. Μαρωνίτης σε δύο απολίτιστα μονοτονικά σημειώματά του («Συνειρμοί» και «Ιστορίης απόδεξις», Το Βήμα, 31/8 και 7/9/2008), το έργο της Ρένας Σταυ­ρίδη-Πατρικίου αποτελεί όντως «εγχειρίδιο ιστορικής γνώσης και αυτογνωσίας». Η αυτογνωσία είναι ασφαλώς το κυρίως ζητούμενο του βιβλίου. Εξ ου και το τελευταίο κεφάλαιο, αντί επι­λόγου, φέρει τον τίτλο: «Ο ιστορικός: οι πε­ριπέτειες του όρου και της ιδιότη­τας». Πρόκειται για εξαιρετικά εύστοχο σχολιασμό της σημερινής κατάστασης πραγμάτων, ως προς την ιδιότητα, τον ρό­λο και τη λειτουργία του επαγγελ­μα­τία ιστορικού εν Ελλάδι.

Πολλά θα μπορούσε να σκεφτεί κα­νείς εν σχέσει προς τα πρόσφατα οικεία δεινά, τα οποία συνδέονται άρρηκτα με τις περιπέτειες και τις διαμάχες περί την Ιστορία στον δημόσιο χώρο και λόγο (με χαρακτηριστικότερη βεβαίως την τραυ­ματική εμπειρία της σφοδρής ιδεολογικοπολιτικής σύγκρουσης που είχε ως αφορμή και ως επίκεντρο το βιβλίο Ι­στο­ρίας της έκτης τάξης του Δημοτι­κού σχολείου). Πράγματι, τα τελευταία χρό­νια στη χώρα μας οι ιστορικού ή ψευδοϊστορικού τύπου χρήσεις και καταχρήσεις αποτελούν προνομιακό πεδίο ανάπτυξης της ιδεολογικής διαπάλης και προπαγάνδας. Ο ακροδεξιός (και όχι μόνο) σκοταδισμός έχει πλέον εμπεδώ­σει άριστα το μάθημά του: η πολιτική ηγεμονία περνά μέσα από την κατά­κτη­ση της ιδεολογικής ηγεμονίας ως προς την ερμηνεία της ιστορίας. Το ίδιο ι­σχύει, κατά μείζονα λόγο, και για τους εθνικισμούς παντός είδους. Η δυσχερής απάντηση και η ιδιαίτερα δύσκολη αντιπαράθεση σε όλα αυτά τα επικίνδυνα φαινόμενα θα μπορούσε να διαμορφω­θεί, εν μέρει τουλάχιστον, από συγγρα­φικά εγχειρήματα σαν κι αυτό για το ο­ποίο μιλούμε εδώ. Διότι η επιστήμη και η γνώση αποτελούν πάντα αναγκαίες –αλλά όχι και επαρκείς– προϋποθέσεις στον αγώνα υπεράσπισης της ελευθε­ρί­ας. Και όσο θα υποχωρεί γύρω μας ο φό­βος της ιστορίας, τόσο θα μεγαλώνει η ελπίδα για έναν άλλον, καλύτερο κόσμο.

Εν κατακλείδι, το βιβλίο της Ρένας Σταυρίδη-Πατρικίου Οι φόβοι ενός αιώ­να συνδυάζει την επιστημοσύνη με τη φρεσκάδα και την κομψότητα, συμβάλλοντας σε έναν καινοτόμο ιστορικό στο­χασμό. Γι’ αυτό και αξίζει να διαβαστεί όχι μόνον από τους ειδικούς, αλλά και από το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό που αναζητά την αναγνωστική από­λαυση.